propinacja [łac.] – w Polsce XVI–XIX w. wyłączne prawo pana dóbr ziemskich do produkcji i sprzedaży trunków (zwł. piwa i gorzałki) poddanym chłopom zamieszkującym te dobra, także obowiązek kupowania przez nich trunków w dworskiej karczmie; niekiedy określano ilość napojów alkoholowych, które musiał nabyć każdy poddany; chłopi nie przestrzegający obowiązku p. podlegali surowym karom cielesnym i pieniężnym; p., powsz. szczególnie XVII–XVIII w., przynosiła znaczne dochody, zwł. w czasie trudności gosp. tego okresu i zmniejszenia się możliwości zbytu folwarcznego zboża (niekiedy przewyższały one nawet dochody uzyskiwane z innych działów gospodarki folwarku); system p. stanowił oprócz pańszczyzny najcięższą powinność chłopów; w XVIII w. powsz. stała się dzierżawa p., długoterminowa — zwł. przez sołtysów, wójtów i karczmarzy, krótkoterminowa — gł. przez Żydów; formalnie p. została zniesiona w zaborze prus. 1845, w Galicji 1889, w zaborze ros. 1898, jednak na niektórych terenach utrzymała się do pocz. XX w.

M. Bobrzyński Prawo propinacji w dawnej Polsce, w: Szkice i studia historyczne, t. 2, Kraków 1922;

H. Rożenowa Produkcja wódki i sprawa pijaństwa w Królestwie Polskim 1815–1863, Warszawa 1961;

M. Szczepaniak Karczma, wieś, dwór. Rola propinacji na wsi wielkopolskiej od połowy XVII do schyłku XVIII wieku, Warszawa 1977.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.