praca organiczna – kierunek działalności publ. w Polsce w XIX w., wysuwający hasła różnorodnych działań legalnych, zmierzających do wzmocnienia sił i organizacji społeczeństwa pol. w sytuacji braku własnego państwa. P.o. nie ograniczała się do jednego środowiska i okresu, nie miała też jednego uniwersalnego programu; była to refleksja i aktywna postawa, w okresie zaborów alternatywa dla dążeń insurekcyjnych. Pojęcie „praca organiczna” wprowadził w latach 40. XIX w. A. Cieszkowski, zjawisko jednak pojawiło się już w końcu XVIII w. Pewne postulaty organicznikowskie formułowali np. działacze Komisji Edukacji Narodowej. Po rozbiorach znalazły się one w programie, zał. 1798 w Warszawie Tow. Republikantów Pol., wg którego legalne prace w dziedzinie kultury, oświaty i gospodarki były przygotowaniem do zbrojnej walki o niepodległość. Przejściowe załamanie nurtu insurekcyjnego na pocz. XIX w. wpłynęło na umocnienie się tendencji organicznikowskich. Realizowali je m.in. działacze TPN w Warszawie (1800): S. Staszic, T. Czacki oraz Izabela i Adam Jerzy Czartoryscy; obejmowały one w tym okresie zwł. działania oświat. i nauk., które miały ochronić istnienie narodu po upadku państwa, przeciwstawić się zwątpieniu i kultywować nar. tradycje (Świątynia Sybilli w Puławach 1800). Przewodnią ideę tych pierwszych prób p.o. streszczały najlepiej słowa Staszica (1805): „Paść może i naród wielki; zniszczeć nie może, tylko nikczemny!”. Tendencje te kontynuowano w okresie Księstwa Warszawskiego. W broszurze O statystyce Polski (1807) Staszic wzywał do mobilizacji wszystkich sił narodu, do pełnego wykorzystania sprzyjającej koniunktury polit. dla zwiększenia wysiłku militarnego i budowania nowego państwa. Na łamach „Gazety Warszawskiej” propagowano hasła rozwoju oświaty i nauki nar., modernizacji przemysłu i rolnictwa oraz zmiany sytuacji prawnej chłopów. W Królestwie Pol. po 1815 prakt. inicjatywy zmierzające do szybszego rozwoju gospodarki podejmowali z urzędu m.in. F.K. Drucki-Lubecki i Staszic. Pojawiły się też postulaty modernizacji stosunków społ. przez oczynszowanie chłopów oraz równouprawnienia Żydów (np. broszura O pańszczyźnie J.L. Żukowskiego w Warszawie, publicystyka Tow. Szubrawców w Wilnie).

W latach 30. XIX w. hasła p.o. zyskały największy oddźwięk w Wielkopolsce, której społeczeństwo, dzięki prus. reformie agrarnej 1811–23, było najlepiej przygotowane do działań modernizacyjnych. Uwłaszczenie zmniejszyło napięcia między szlachtą a chłopami, pozwalając na wspólne przeciwstawienie się napływowi żywiołu niemieckiego. Istotnym bodźcem była klęska powstania listopadowego 1830–31, w którym wzięło udział ok. 2000 ochotników z Poznańskiego. Pierwszą formalną instytucją realizującą hasła ekon. i nar. było Kasyno Gostyńskie, zał. 1835 przez ziemian G. Potworowskiego i W. Rembowskiego; zapoczątkowało ono wydawanie „Przewodnika rolniczo-przemysłowego” w Lesznie i założenie sieci bibliotek wiejskich. Szerszy zasięg miały działania Tow. Agronomicznego (1837) i Centr. Towarzystwa Roln. (1844), które polegały na propagowaniu oświaty roln., zakładaniu bibliotek, promowaniu pol. książek i czasopism. Wśród działaczy podejmujących takie inicjatywy znajdowali się przedstawiciele różnych sfer i zawodów, m.in. arystokraci Potworowski, E. Raczyński, T. Działyński, filozof K. Libelt, a zwł. lekarz K. Marcinkowski, utrzymujący stosunki z Czartoryskim, oraz publicysta i przemysłowiec H. Cegielski. Zwieńczeniem ich działań było założenie w Poznaniu 1841 Towarzystwa Naukowej Pomocy i 1842 Bazaru. Celem Towarzystwa było zorganizowanie stałej, instytucjonalnej pomocy dla kształcącej się pol. młodzieży męskiej; jego gł. twórcami byli Libelt i Marcinkowski. Bazar koordynował legalne działania ekon. i oświat. w zaborze prus.; w jego siedzibie organizowano zebrania i koncerty, znalazły się tam również pol. warsztaty i magazyny, w których działalność przem. rozpoczął Cegielski. Teoretyczne i terminologiczne zaplecze ruchu było dziełem Cieszkowskiego; w pracach O skojarzeniu dążeń i prac umysłowych w Wielkim Księstwie Poznańskim (1843) i Ojcze nasz (1848) stworzył koncepcję p.o. jako drogi do nar. jedności i rozwoju gosp., a w rezultacie — do likwidacji zła w stosunkach społ. i wolności narodu polskiego. Z inicjatywy Cieszkowskiego powstała 1848 Liga Polska, licząca 37 tys. czł. w Wielkopolsce i na Pomorzu, która wysunęła szeroki program gosp., kult. i narodowy. Działania organicznikowskie zostały zahamowane przez wydarzenia 1846–48 i późniejsze represje władz prus. (1850 likwidacja Ligi Pol.). W 2. poł. XIX w. działacze pozn. kontynuowali wcześniejsze inicjatywy: gł. rolę odgrywały Tow. Pomocy Nauk., sieć bibliotek lud. (kierowana 1872–78 przez Towarzystwo Oświaty Ludowej, i od 1880 przez Towarzystwo Czytelni Ludowych) oraz zainicjowane 1862 kółka roln. — stowarzyszenia chłopów-gospodarzy. Patronem kółek został ziemianin M. Jackowski; oprócz kwestii gosp. i techn. ich działalność obejmowała także propagowanie miłości do ziemi i tradycyjnych obyczajów, rozwój czytelnictwa pol. oraz walkę z alkoholizmem, marnotrawstwem i nieobyczajnością (zwł. z inicjatywy księży — prezesów spółek i prelegentów). Działacze wielkopol. ograniczali się do konkretnych zadań, nie rozwijając sfery myśli organicznikowskiej; nową cechą była rosnąca liczba inicjatyw skierowanych do warstw lud., zwł. chłopów, a także zwiększanie się udziału i roli duchowieństwa. W końcu XIX w. wielkie znaczenie zyskały w zaborze prus. spółki zarobkowe, tzw. oszczędnościowo-kredytowe organizacje spółdzielcze, rozwijane od lat 60. przez Tow. Pożyczkowe w Poznaniu; od 1871 jednoczył je Związek Spółek Zarobkowych; na jego czele stali kolejno księża A. Szamarzewski i P. Wawrzyniak. Rozwój działalności gosp. i gromadzenie pol. kapitałów umożliwiały obronę pol. stanu posiadania oraz ograniczenie skutków germanizacji. Polski Bank Ziemski (1888) i spółki parcelacyjne (od 1894) rywalizowały z popieraną przez władze niem. Komisją Kolonizacyjną (1886). Idee organicznikowskie zyskały też szeroki odzew poza Wielkopolską, zwł. na Śląsku (K. Miarka) i Pomorzu, gdzie miały charakter starań o pielęgnowanie języka pol. i rozwój nar. oświaty. Dynamicznie organizowała się prasa pol. (np. „Gazeta Grudziądzka”, zał. 1894) oraz towarzystwa śpiewacze i chóry, a także stowarzyszenia gimnastyczne. Na terenie całego zaboru prus. rozwijały się też różne formy pol. spółdzielczości wiejskiej i instytucje kredytowe.

W Królestwie Pol. po upadku powstania listopadowego hasła p.o. zostały podjęte w latach 40. XIX w. Postulaty postępu gosp. i oczynszowania chłopów znalazły się na łamach „Roczników Gospodarstwa Krajowego” (od 1842); podejmowano je też podczas spotkań grupy ziemian w majątku A. Zamoyskiego w Klemensowie (tzw. zjazdy klemensowskie). Antypolski kurs władz ros. po powstaniu listopadowym uniemożliwił tu powstanie jakichkolwiek instytucji organicznikowskich. Od ok. 1856 szeroki program p.o. jako gł. drogi do realizacji celów nar. i społ. głosił E. Jurgens. Znalazły się w nim postulaty indywidualnego doskonalenia i codziennej pracy na własnym stanowisku oraz równouprawnienia społ. i szerokiej akcji oświat.; adresatami postulatów Jurgensa były młodzież, inteligencja, rodząca się burżuazja i rzemieślnicy. Zwolennicy Jurgensa (tzw. millenerzy) sprzeciwiali się szybkiemu wybuchowi powstania, bezskutecznie usiłując znaleźć miejsce dla p.o. pomiędzy obozem konspiracyjno-powstańczym a polityką ugody z Rosją. Od połowy wieku, a zwł. po upadku powstania styczniowego 1863–64, postulaty organicznikowskie trafiły też do programu pozytywistów. J. Supiński w Galicji, następnie zaś pozytywiści warsz. — m.in. A. Świętochowski, A. Wiślicki, B. Prus, grono współprac. „Przeglądu Tygodniowego” i „Prawdy” — uznali je za nieuchronną konieczność, wynikającą z rozwoju gosp. i cywilizacyjnego społeczeństwa oraz jego położenia polit.; program organicznikowski miał być przeciwwagą dla konspiracji i powstań. Klęska kolejnego zrywu zbrojnego 1863–64 zdawała się wskazywać, że walka nie tylko nie prowadzi do odzyskania wolności, ale zagraża bytowi narodowemu. W konsekwencji wśród zwolenników i głosicieli programu p.o. znalazła się większość osobistości z zaboru ros. związanych z nauką i literaturą (P. Chmielowski, Prus, E. Orzeszkowa, H. Sienkiewicz). W ujęciu pozytywistów modernizacja gospodarki i społeczeństwa stała się celem nadrzędnym wobec postulatów nar.; uznano ją jednocześnie za jedyny sposób likwidacji rosnących antagonizmów społecznych. Wyraźnie potępiano drogę powstań i konspiracji oraz całą filozofię romantyzmu. Duże znaczenie dla pozytywistów — organiczników miały hasła rozwoju oświaty i pracy wśród najniższych warstw społ., propagowanie osiągnięć nauki i techniki oraz zasad higieny („praca u podstaw”); pojawiły się też nowe idee, jak emancypacja kobiet. P.o. była w tym ujęciu nowocz. programem ewolucyjnej przebudowy społeczeństwa i narodu. W skrajnym uproszczeniu następowała niekiedy redukcja całego programu do postulatów rozwoju ekon. i indywidualnego bogacenia się jako nadrzędnej cnoty patriotycznej. Konserwatywną wersję p.o. głosiły w tym samym czasie w Królestwie Pol. grupy ziemian, zwł. krąg tyg. „Niwa” i L. Górski. W praktyce p.o. w Królestwie realizowały organizacje gosp., nauk. i samopomocowe, zwł. Muzeum Przemysłu i Rolnictwa (1875), Tow. Popierania Przemysłu i Handlu (1884), Kasa im. Józefa Mianowskiego (1881) oraz szkoły — handl. i inżynieryjna, zał. przez bankierów L. Kronenberga i H. Wawelberga. Znaczenie dorobku nauk. współprac. Muzeum Przemysłu i Rolnictwa (Encyklopedia Rolnictwa) i Kasy im. Mianowskiego (Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich) liczyło się w skali wszystkich ziem polskich. Działalność oświat. w języku pol. wśród ludu w warunkach pełnej rusyfikacji szkolnictwa prowadził zwł. K. Prószyński, wydawca „Gazety Świątecznej” i 1875 założyciel tajnego Tow. Oświaty Narodowej. Jawną akcję oświat. prowadziły w Warszawie czytelnie publ. Tow. Dobroczynności.

Hasła rozwoju gosp. i czynszowania chłopów wysuwali też od lat 40. XIX w. przedstawiciele ziemian w Galicji, zrzeszeni w Galicyjskim Tow. Gospodarskim i w Towarzystwie Rolniczym Krakowskim (oba zał. 1845). Łączyły się one z myślą konserwatywną i katol. oraz głosami potępienia dążeń powstańczych. W 1850 W. Wielogłowski wydał pracę Polska na drodze pokoju i miłości, głosząc walkę o wolność nar. nie mieczem, lecz kielnią i zgodą; 1860–65 na łamach „Ogniska” wysuwał też konkretne postulaty p.o. Po upadku powstania styczniowego L. Powidaj wystąpił na łamach lwowskiego „Dziennika Literackiego” z utylitarnym programem rozwoju oświaty i mnożenia bogactwa nar., przeciwstawiając go postawom romant., które miały prowadzić do nar. zagłady (artykuł Polacy i Indianie 1864). Idee p.o. znalazły się też w programie konserwatystów galic.; w sferze teorii sformułował je najpełniej J. Szujski, w praktyce realizował je już od lat 50. L. Sapieha, prezes wielu galic. instytucji finans. i działacz gospodarczy. W końcu XIX w. hasło intensywnego rozwoju gosp. kraju jako gwarancji bytu nar. podjęli demokraci galic. oraz S. Szczepanowski, autor pracy Nędza Galicji w cyfrach. Program energicznego rozwoju gospodarstwa krajowego (1888). Formami p.o. były adresowane do ludu wydawnictwa Macierzy Pol., a zwł. Macierzy Szkolnej Cieszyńskiej oraz znaczny rozwój spółdzielczości i kółek roln., które (jak w zaborze prus.) prowadziły także działalność oświatową. Ważną formą aktywizacji młodzieży pol. w Galicji i pogłębiania świadomości nar. były stowarzyszenia gimnastyczne Sokół; rozwijaniu świadomości nar. ludu służyły obchody rocznic nar. i kościelnych. Pewne elementy programu p.o. realizowano również na emigracji, zwł. w instytucjach powstałych w kręgu A.J. Czartoryskiego w Paryżu: Towarzystwie Historyczno-Literackim i Bibliotece Polskiej w Paryżu; ich gł. zadaniem były obrona i propagowanie języka polskiego. Znaczny, z czasem rosnący udział w p.o. miało duchowieństwo katol., które nie przyjmowało jednak części radykalnych haseł organicznikowskich. W zaborze prus. księża odgrywali często rolę decydującą o powodzeniu akcji oświat.-wychowawczych na wsiach, byli też patronami wielu spółek zarobkowych i kółek rolniczych. Kościół był także inicjatorem ruchu trzeźwości, zapoczątkowanego 1843 na Śląsku, który objął wkrótce wszystkie 3 zabory. Broszury i modlitwy w języku pol., odpusty i pielgrzymki do znanych miejsc kultu katol. służyły utrwalaniu pol. tożsamości warstw lud. i kontaktów ludności różnych zaborów. Podobną rolę odgrywały też różnorodne stowarzyszenia młodzieży katolickiej.

Zmierzch idei p.o. pogłębiał się od lat 90. XIX w.; na pocz. XX w. wycofali się lub zmarli gł. głosiciele i realizatorzy haseł organicznikowskich (Szczepanowski, Jackowski, Prószyński, Wawrzyniak, Prus). Nasilała się też krytyka ze strony nowych ruchów polit., zwł. lewicy, które widziały w programie p.o. zachętę do egoistycznego bogacenia się jednostek, pozbawioną wartości z punktu widzenia interesów nar. i socjalnych. Większość instytucji, stowarzyszeń oraz część postulatów organicznikowskich przejęła na pocz. XX w. Liga Narodowa; kładła ona nacisk na potrzebę przeciwstawienia się zaborcy, m.in. przez starania o prawa języka polskiego. Znaczenie idei p.o. osłabiały też zmiany sytuacji międzynar. i narastający konflikt między zaborcami, co wpływało na odrodzenie koncepcji powstańczych; zalecenia codziennej pracy, programowego odsunięcia się od polityki i solidaryzmu społ. nie odpowiadały sytuacji pocz. XX w. Większość inicjatyw p.o. kontynuowano do odzyskania niepodległości, jednak były one stopniowo spychane na margines życia narodowego. Do koncepcji organicznikowskich odwoływali się także przedstawiciele innych nurtów umysłowych i polit. XX w., m.in. twórca pol. kooperatywizmu E. Abramowski. P.o., zarówno w zakresie programów organicznikowskich, jak i prakt. działalności gosp., oświat. i modernizacyjnej, miała ogromne znaczenie dla pol. narodu i społeczeństwa pod zaborami, decydując na równi z usiłowaniami powstańczymi o przetrwaniu narodowości i odbudowie państwa.

W. Jakóbczyk Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX w., t. 1–3, Poznań 1951–67;

S. Kieniewicz Dramat trzeźwych entuzjastów. O ludziach pracy organicznej, Warszawa 1964;

Droga do niepodległości czy program defensywny? Praca organiczna — programy i motywy, oprac. T. Kizwalter, J. Skowronek, Warszawa 1988.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.