Podstawą do wyznaczenia regionu etnogr. jest występowanie wśród mieszkańców określonego terenu zespołu charakterystycznych cech odróżniających ich od mieszkańców terenów sąsiednich (np. odmienna gwara, ubiór, budownictwo, specyficzne formy zdobnicze, osadnictwo lub rozplanowanie wnętrz mieszkalnych). Granice mogą też wyznaczać dominujące zajęcia ludności i świadomość tradycji pochodzenia. W P. średniowiecznej ukształtowało się 5 gł. prowincji hist., które wchłonęły mniejsze terytoria plemienne: 1) Wielkopolska — w dorzeczu Warty, pierwotne terytorium Polan (od 1257 Polonia Maior); 2) Śląsk — od kotliny opawskiej, w górnym biegu Odry i dorzeczu Bobru, pierwotne terytoria plemienne Bobrzan, Dziadoszan, Gołęszyców, Opolan i Ślężan; 3) Małopolska — w dorzeczu górnej Wisły, Nidy, Czarnej, Dunajca i górnego Wisłoka, terytoria plemienne Wiślan i Lędzian (od XIV w. Polonia Minor); 4) Mazowsze — nad środk. Wisłą i dolnymi biegami Wkry, Bugu, Narwi, Bzury i Pilicy; 5) Pomorze — nad M. Bałtyckim, między dolnym biegiem Odry a Wisły, graniczące na południu z Wielkopolską na Noteci i dolnej Warcie. Taki podział na dzielnice hist. utrwalił się XII–XIII w. i przetrwał w strukturze Rzeczypospolitej Obojga Narodów do końca XVIII w. W okresie zaborów, II RP i PRL struktury terytorialne ulegały wielokrotnym zmianom. Jednak najstarsze, hist. podziały terytorialne P. mocno utrwaliły się w świadomości społ. Polaków. Nawiązuje do nich również ostatni adm. podział P. z 1999.

W średniowieczu, w okresie podziałów dzielnicowych trudnymi do pokonania były bariery puszcz i bagien oddzielające niektóre obszary pierwotnego, plemiennego zasiedlenia; ich izolacja, brak informacji i kontaktów były niemal całkowite i na długi czas utrwaliły granice etnograficzne. Z czasem dawne terytoria plemienne przekształcały się w księstwa, włączane z kolei wielokrotnie w skład różnych dzielnic lub jednostek administracyjnych. Zjednoczenie państwa pol., powstanie w poł. XIV w. pojęcia Corona Regni Poloniae, zapoczątkowało proces kształtowania się regionów etnograficznych. Etnograficzna regionalizacja P. przypada na XIV–XVI w. i wiąże się z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej, ożywieniem kolonizacyjnym, gł. terenów Małopolski, Mazowsza i wsch., rozwojem handlu związanego z eksportem płodów rolnych i leśnych.

Ślady tych wszystkich procesów hist. oraz osadniczych i społ.-gosp. przemian można odnaleźć w układzie grup i regionów etnogr. w hist. prowincjach P.

 Wielkopolska. Z istniejących niegdyś kilkudziesięciu grup regionalnych, odrębność zachowało jedynie kilka. W Poznaniu i okolicach mieszkają Bambrzy. Żywą grupą regionalną są Biskupianie z okolic Krobi. Mazurzy wieleńscy zamieszkują 17 wsi na lewym brzegu Noteci, okolice Krzyża Wielkopolskiego i Wielenia, wg tradycji sprowadzeni w XVIII w. z Mazowsza przez ks. P. Sapiehę. Wyróżnikiem ich odmienności jest mazurzenie, które jednak wg badań dialektologicznych nie ma mazowieckiej proweniencji. W pobliżu Rawicza mieszkają Chazacy, potomkowie osadników śląskich, stanowiący grupę pograniczną pomiędzy Śląskiem a Wielkopolską. Okolice Zbąszynia, Kargowej, Kramska i Chwalimia zamieszkują Chwalimiacy, dawniej grupa granicząca z Niemcami. Okolice Sępolna, Piły, Złotowa i Wyrzyska, stanowiące obszar przejściowy między Wielkopolską a Kaszubami zajmują Krajniacy. W pn. części Wielkopolski, między Wełną a Notecią leży region hist. i etnogr. Pałuki. Na lewym brzegu Wisły, pomiędzy Notecią a Gopłem mieszkają Kujawiacy.

 Śląsk dzieli się na Śląsk Dolny, Śląsk Opolski i Śląsk Górny. Dolny Śląsk, po obu stronach Odry, od Brzegu po Krosno Odrzańskie, zamieszkuje mieszana społeczność osiedlona po 1945. Duży odsetek stanowią dawni mieszkańcy województw lwowskiego i tarnopolskiego, Łemkowie przesiedleni w ramach akcji „Wisła”, repatrianci z Wileńszczyzny, reemigranci z Bośni i Rumunii (górale czadeccy). Na Śląsku Opolskim — nad Odrą, od Kędzierzyna-Koźla po Brzeg, do dziś zachowały się elementy budownictwa i stroju lud., oryginalny folklor. Śląsk Górny dzieli się na tzw. Śląsk Czarny (przem.) i Śląsk Zielony. Na pd. zachodzie leży Śląsk Cieszyński, na południu, w Beskidzie mieszkają górale żywieccy. Oba regiony cechuje niezwykle barwna kultura społ., strój i folklor; piękne stroje lud. występują również w okolicach Pszczyny i Wilamowic.

 Małopolska. Mieszkańcami pn. stoków Karpat są górale: babiogórscy, Orawianie (Orawa), Podhalanie (Podhale), Zagórzanie na pn. stokach Gorców i w części Beskidu Wyspowego, górale pienińscy, szczawniccy, Spiszacy (Spisz), górale sądeccy. Wschodnią część pow. nowosądeckiego, Beskid Niski i Pogórze aż po Lesko zamieszkują Łemkowie i Bojkowie — na wschód aż do rz. Solinki. Historyczną ziemię krak. zamieszkują Krakowiacy. Wiele odrębnych cech kulturowych, zwł. w budownictwie lud., zdobieniu wnętrz i zachowanym stroju charakteryzuje region kielecko-świętokrzyski. Region radomski — Puszcza Kozienicka, zasiedlona w XVI w. przez przybyszów zza Wisły, zw. Posaniakami, wytworzył odrębną kulturę leśną. Na prawym brzegu Wisły, między Wisłokiem, Sanem a dorzeczem Tanwi mieszkają Lasowiacy, dawniej zajmujący się gł. eksploatacją lasów. Na pd. wschód od nich, na terenie Lubelszczyzny i Rzeszowszczyzny, krzyżują się wpływy wsch., Polesia, Wołynia i ziemi lwowskiej.

Na północ od wsch. Małopolski i Lubelszczyzny leży  Podlasie. Od zachodu graniczy z Mazowszem, od wschodu na linii środk. Bugu z dawnymi ziemiami brzeską i grodzieńską W. Księstwa Litew., obecnie z Białorusią. Były to tereny puszczańskie, od wschodu kolonizowane przez ludność rus., od zachodu przez drobną szlachtę mazowiecką. Strój lud. nadbużański ukształtował się jedynie na pd. Podlasiu, nad Bugiem, w dolnym biegu Krzny, na obszarze o dominującym osadnictwie ruskim. Na terenach osadnictwa drobnoszlacheckiego, podobnie jak na sąsiednim Mazowszu, powstały charakterystyczne formy osadnicze — wsie gniazdowe, zw. okolicą szlachecką.

Na  Mazowszu wyróżnia się kilka grup etnogr. z odrębną gwarą, strojem lud., formami osadniczymi, budownictwem, sztuką lud. i folklorem. Najstarszy region tworzą Łowiczanie (Księżacy łowiccy), żyjący od XII do XIX w. w niezmienionych granicach i podległości kościelnej. Z kolei najmłodszym regionem, ukształtowanym dopiero w 2. poł. XVI w. są Kurpie. Mniejsze enklawy zachowanego folkloru, stroju lud. i zdobnictwa obrzędowego występują w okolicach Sannik, Kołbieli i Garwolina. Pogranicze mazowiecko-podlaskie zamieszkuje drobna szlachta zagrodowa. Na północ od Mazowsza płockiego, nad Wisłą, między Skrwą a Drwęcą, leży ziemia dobrzyńska, łacząca wiele cech kujawskich i mazowieckich.

Główną grupą regionalną  Pomorza są Kaszubi zamieszkujący Pomorze Gdańskie i wsch. część Pomorza Zachodniego. W powiatach tczewskim i starogardzkim mieszkają Kociewiacy, spokrewnieni z Kaszubami.

Obecne woj. warmińsko-mazurskie (obszar Prus Wsch.) ludność autochtoniczna, Mazurzy i Warmiacy, zamieszkuje w niewielkiej liczbie. Ukształtowała się tu nowa społeczność w wyniku masowych migracji i procesów osadniczych po II wojnie światowej. Procesy asymilacji i integracji międzyregionalnej oraz etnicznej doprowadziły współcześnie do powstania wśród drugiego pokolenia urodzonych na Warmii i Mazurach poczucia identyfikacji i utożsamiania się z tym regionem jako małą ojczyzną.

Współcześnie (z wyjątkiem kilku, np. Kaszuby, Kurpie, Podhale), trudno mówić o jednolitych regionach etnograficznych. Zmiany społ.-polit. po II wojnie świat., gwałtowna urbanizacja wsi, współcz. transformacja gosp. niosąca z sobą zatracenie wartości tradycyjnych, powodują, że dawna kultura lud., elementy regionalnego stroju, zwyczajów dorocznych, folkloru, znajdują się w stanie zaniku. Jej żywotność i przetrwanie są uzależnione od aktywności lokalnych działaczy kult. i innowacyjności środowisk, które widzą w wartościach regionalnych szansę na ustabilizowanie procesów niwelacyjnych, na powiązanie społeczności z lokalnymi ojczyznami.

J.S. Bystroń Wstęp do ludoznawstwa polskiego, Warszawa 1939;

K. Moszyński Kultura ludowa Słowian, t. 1–3, Warszawa 1968;

S. Węglarz Tutejsi i inni, Łódź 1987;

Z. Gloger Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Warszawa 1991;

S. Leszczycki, R. Domański Geografia społeczno-ekonomiczna Polski, Warszawa 1992;

Atlas Rzeczpospolitej Polskiej, część III Społeczeństwo, Warszawa 1993–97;

G. Węcławowicz Przestrzeń i społeczeństwo współczesnej Polski, Warszawa 2002.

Krzysztof Braun (Regiony i grupy etnograficzne)

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.