Warunki sprzyjające rozwojowi piśmiennictwa kształtowały się w P. od przeł. X i XI wieku. Chrzest (966) umożliwił zbliżenie państwa Mieszka I do zach. cywilizacji chrześc., pod której wpływem rodzima kultura wzbogaciła się o znajomość pisma i języka łac. (średniowiecze). W rozwoju literatury średniow. w P. można wyróżnić 3 okresy. Pierwszy z nich (XI–XII w.) to faza bezwzględnej dominacji łaciny, a zarazem przewagi prozy artyst. nad poezją. Tworzyli wówczas przeważnie autorzy obcego pochodzenia (Bruno z Kwerfurtu, Gall Anonim), ale stosunkowo wcześnie pojawili się pisarze rodzimi (Gertruda, Wincenty zw. Kadłubkiem) inspirowani popularnymi wówczas w zach. Europie gatunkami: modlitwami, żywotami świętych oraz kronikami. Hagiografię zapoczątkowały 2 żywoty św. Wojciecha: Vita prior (Jana Kanapariusza?) oraz Vita altera Brunona z Kwerfurtu, dziejopisarstwo — roczniki (annales), spisywane zapewne już w końcu X i na pocz. XI w. Pierwszą kronikę, wzorowaną na eur. gesta ułożył Gall Anonim. Zarówno w jego dziele, jak i w późniejszej Kronice polskiej Wincentego zw. Kadłubkiem znalazły się wkomponowane w tekst prozaiczny utwory poet. — w ten sposób dziejopisarstwo przyczyniło się w P. do rozwoju świeckiej poezji, nawiązującej do wzorów europejskich. Jednocześnie powstawały prawdopodobnie pieśni liturgiczne; może w końcu XI w. zapisano (w Gnieźnie?) sekwencję ku czci św. Wojciecha. Szczególną wartość artyst. ma tzw. Modlitewnik Gertrudy, rozpoczynający rodzime piśmiennictwo, zawierający treści autobiogr. i osobiste wyznania. Z XII w. zachowały się najdawniejsze zapisy słów pol.; bulla z 1136 mieści w sobie bogaty zestaw nazw miejscowych i osobowych.

W drugim okresie literatury średniow. (XIII–XIV w.) w piśmiennictwie nadal dominowała łacina, ale wkrótce już miały pojawić się utwory w języku narodowym. Niemal wyłącznie tworzyli teraz pisarze pochodzenia pol., przeważnie kształcący się w kraju. Kontynuowano tradycyjne gatunki prozy: hagiografię i dziejopisarstwo; obie te formy uprawiał dominikanin Wincenty z Kielczy. W dziejopisarstwie tego okresu wyróżniają się zwł. Kronika Wielkopolska (Godzisława Baszki?) oraz Kronika Janka z Czarnkowa. Proza artyst. wzbogaciła się o kaznodziejstwo; pierwszym znanym autorem kazań, wypełnionych fabularnymi „przykładami” (exemplami) był Peregryn z Opola. Świecką poezję łac. reprezentowały dydakt. poematy ukazujące wady i powinności różnych grup ludzkich („stanów”); do najbardziej znanych należy Antigameratus Frowina. Jednocześnie pojawiały się utwory okolicznościowe, np. łac. pieśń O wójcie krakowskim Albercie. Bujnie rozwijała się łac. poezja liturgiczna w postaci hymnów, sekwencji, tropów i oficjów rymowanych — większość tych utworów pozostała anonimowa; do znanych z imienia twórców należą m.in.: Wincenty z Kielczy, Jan Łodzia z Kępy, Adam Świnka z Zielonej. Liturgia kośc. przyczyniła się także do rozwoju form parateatr. (tzw. dramatyzacji liturgicznych), inscenizowanych zwł. w okresie Wielkiego Tygodnia. W 2. poł. XIII w. zanotowano pierwsze zdania pol.: tzw. zdania legnickie oraz tzw. zdanie henrykowskie (1270). Przypuszczalnie w tym okresie powstawały już pol. pieśni kośc., jednakże najstarszy zapis tropu zw. płockim pochodzi z 1365. Czas powstania najdawniejszych arcydzieł literatury pol. nie jest dokładnie znany; prawdopodobnie już w końcu XIII w. ułożono (znane z późniejszych przekazów): Bogurodzicę (2 pierwsze strofy zw. archaicznymi), Kazania świętokrzyskie, zaginiony (hipotetyczny) tzw. Psałterz Kingi. Słynny Psałterz floriański został spisany na przeł. XIV i XV w. Zarówno modlitwy, jak i pol. pieśni kośc. przenikały stopniowo do obrządku mszalnego lub rozbrzmiewały podczas procesji, zapamiętywane i odtwarzane przez wiernych bez pośrednictwa tekstu pisanego. W ustnym obiegu krążyły również pieśni świeckie, m.in.: okolicznościowe, obrzędowe, biesiadne, miłosne lub swawolne, nie zachowane do naszych czasów.

Okres trzeci literatury średniow. obejmuje XV w., w którym nastąpił rozkwit średniow. literatury pol. i łac., oraz częściowo 1. poł. XVI w., kiedy stopniowemu wygasaniu tendencji średniow. towarzyszyła ekspansja zjawisk o charakterze humanist. (zapoczątkowanych już ok. poł. XV w.). W dwujęzycznym piśmiennictwie przewagę zaczęła zyskiwać twórczość polska. W rękopisach (a w 1. poł. XVI w. również w książkach drukowanych) zachował się bogaty zbiór pieśni kościelnych. Były to utwory w większości anonimowe, tematycznie związane z Wielkanocą i Bożym Narodzeniem oraz innymi świętami. W 2. poł. XV i w pierwszych latach XVI w. najwybitniejszym twórcą pol. pieśni kośc. był bł. Władysław z Gielniowa. Wybitne miejsce w poezji rel. 2. poł. XV w. zajmuje anonimowy monolog Marii pod krzyżem, zw. Lamentem świętokrzyskim, odznaczający się nieprzeciętnym kunsztem artystycznym. W XV w. powstawały też epickie pieśni o świętych (np. tzw. Legenda o św. Aleksym), a także pieśni lub dialogi eschatologiczne, traktujące o śmierci i życiu przyszłym (Skarga umierającego, Dusza z ciała wyleciała, dialog Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią). Świeckie utwory wierszowane reprezentują m.in.: obyczajowa Pieśń o chlebowym stole (Przecława Słoty?), okolicznościowy Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego, nawiązujący do tradycji poematów „stanowych” anonimowy wiersz o chytrych kmieciach (tytuł nadany przez wydawcę Satyra na leniwych chłopów). Ślady szerzenia się w P. idei husyckich zachowały się w polemiczno-rel. pieśni Jędrzeja Gałki z Dobczyna, zw. Pieśnią o Wiklefie. Nadal funkcjonowały pieśni okolicznościowe, ludyczne, miłosne i swawolne, zachowane do dziś we fragmentach. Prozę tego okresu w języku pol. reprezentują gł. przekł. Biblii (tzw. Biblia królowej Zofii) i osobno Księgi Psalmów (np. Psałterz puławski). U schyłku XV i w 1. poł. XVI w. rozwijała się proza narracyjna o tematyce apokryficznej; najwybitniejszym jej przykładem jest Rozmyślanie przemyskie; dużą popularnością cieszył się Żywot Pana Jezu Krysta (1522) Baltazara Opeca; wybitną wartość lit. i rel. mają Rozmyślania dominikańskie. W omawianym okresie powstawały też pol. kazania (np. Kazania gnieźnieńskie), utwory hagiograficzne oraz modlitewniki. Spośród tych ostatnich do najbardziej znanych należy Raj duszny (1513) Biernata z Lublina. Na prozę o tematyce świeckiej składały się gł. żakowskie listy miłosne oraz fabularne „historie” (np. tzw. Powiastki polsko-włoskie, Historie rzymskie). W języku łac. oprócz pieśni liturgicznych lub dydakt. poematów „stanowych” pojawiły się nie znane wcześniej gatunki poezji okolicznościowej, popularne gł. w środowisku dworskim. W otoczeniu król. powstawały m.in. pieśni panegiryczne (np. Laus Cracoviae Stanisława Ciołka). Okolicznościowe wiersze towarzyszyły wydarzeniom publ., zwł. wiktorii grunwaldzkiej (1410) oraz klęsce warneńskiej (1444).

Pod koniec XV w. w poezji łac. pojawiały się pierwsze elementy tendencji prehumanistycznych. Z pocz. XVI w. zachowała się grupa wierszowanych utworów żakowskich, nawiązujących do średniow. tradycji łac. poezji goliardów; są wśród nich gł. pieśni o treści ludycznej, miłosnej i swawolnej, nie brak wszakże utworów obrazujących nędzę krak. żaków. Łacina była nadal językiem form parateatr. towarzyszących liturgii kośc., zwł. w okresie Wielkiego Tygodnia, a także coraz liczniej aranżowanych inscenizacji bożonarodzeniowych; jasełkom towarzyszyły niekiedy śpiewy polskie. Tradycyjny nurt prozy łac. reprezentowało przede wszystkim kaznodziejstwo popularne. Kaznodziejstwo uczone, a nadto oratorstwo świeckie, proza epistolarna, traktatowa i publicyst. rozwijały się w XV w. gł. w środowisku nauk. Akad. Krakowskiej. Do najwybitniejszych twórców „prozy uczonej” można zaliczyć m.in.: Mateusza z Krakowa, Pawła Włodkowica z Brudzenia, Stanisława ze Skarbimierza, Tomasza Strzempińskiego, Jakuba z Paradyża. Autorem wybitnych mów okolicznościowych oraz oracji sławiących nauki był Jan z Ludziska. Szczytowym osiągnięciem historiografii łac. XV w. stało się dzieło Jana Długosza Annales... Regni Poloniae.

Teresa Michałowska

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.