Odrodzenie to okres w dziejach literatury pol., w którym oddziaływały na nią idee „odrodzenia” kultury inspirowane wzorcami światopoglądowymi i estet. antyku gr.-rzym. (renesans). Szczególnym autorytetem cieszyli się wówczas przede wszystkim wł. znawcy poezji i prozy antycznej — humaniści, czyli nauczyciele „humaniorów”. Głoszone przez nich idee „odrodzenia” języka, stylu i całej kultury wzorowanej na starożytnych (istota humanizmu renes.) trafiały w P. w XV w. zwł. do środowisk dyplomatów i duchownych, oswojonych z renes. kulturą wł. podczas studiów lub kongresów i poselstw do papieża. Oni też, a także wędrowni humaniści, jak F. Buonaccorsi zw. Kallimachem i K. Celtis, pierwsi propagowali nowe idee na gruncie polskim.
Przez dłuższy czas kultura dojrzałego średniowiecza i tendencje humanist. współistniały ze sobą i wzajemnie się przenikały. Dynamiczny rozwój pol. kultury lit. nastąpił za panowania Zygmunta I Starego. Naśladowano wzorce literatur antycznych (łac. imitatio antiquorum), najpierw po łacinie i grecku, następnie w języku polskim. Początek tego okresu wyznacza pokolenie autorów, którzy pisali tylko po łacinie: Paweł z Krosna, M. Hussowski (Husowczyk), A. Krzycki, J. Dantyszek (Dantiscus), Jan z Wiślicy. Młodszym i dojrzalszym od nich o pokolenie poetą łac. był K. Janicki. Uprawiano gł. twórczość okolicznościową: epitalamia, panegiryki, epinicja, ale także poezję rel. i osobistą (Hussowski, Krzycki, Dantyszek, Janicki); pojawił się też poemat epicki: Bellum Pruthenum Jana z Wiślicy czy Carmen de statura... bisontis Hussowskiego. Do tego pokolenia należał również M. Kopernik, autor traktatów pisanych świetną prozą, przede wszystkim zaś przełomowego dzieła De revolutionibus orbium coelestium libri VI (1543). Styl łac. epistolografii i prozy nauk. autorów tego okresu kształtował zasadniczo wzorzec cyceroniański. Dantyszek pozostawił po sobie bogatą korespondencję z najwybitniejszymi intelektualistami eur., m.in. z Erazmem z Rotterdamu, który miał w krak. środowisku umysłowym grono wielbicieli, tzw. erazmiańczyków. Oddziaływanie Rotterdamczyka na ich twórczość, jak również na autorów piszących w języku pol. (m.in.: M. Bielskiego, M. Reja, później też J. Kochanowskiego i S.F. Klonowica), polegało gł. na przejmowaniu niektórych tematów i myśli. Ważnym nurtem renes. prozy pol. była historiografia — M. Miechowity Chronica Polonorum, zasadniczo korygująca wiedzę o P. (Sarmacji) i o jej położeniu w Europie, M. Kromera De origine et rebus gestis Polonorum, najpoczytniejsza za granicą aż po XVIII w. historia naszego kraju. W rozwoju języka i kultury doniosłą rolę odegrała reformacja, przyczyniając się m.in. do rozwoju publicystyki, literatury polemicznej, myśli politycznej. Idea „odrodzenia” jednostki i społeczeństwa poprzez reformę Kościoła i najważniejszych instytucji państwa odzwierciedliła się w prozie filoz. A. Frycza Modrzewskiego, m.in. w rozprawie Commentariorum de Republica emendanda (1554). Aktualnych tematów polit. (ustrój państwa, zagrożenie Europy przez Turcję), a także rel. (krytyka celibatu, polemika z reformacją) dotyczyły pisane po łacinie i po polsku przez S. Orzechowskiego Turcyki, czyli mowy, oraz rozprawy (Rozmowa albo dialog około egzekucyjej, Quincunx). Twórczość tego pokolenia była już dwujęzyczna — bardziej zaawansowana łac. kultura lit. pobudzała rozwój prozy w języku pol., który zapoczątkowali pisarze ze środowiska mieszczańskiego.
W rozwoju polszczyzny lit. ważną rolę odegrała twórczość M. Reja, autora m.in. Psałterza, Postylli oraz parenetycznego Zwierciadła z Żywotem człowieka poczciwego. Po polsku napisał swą Kronikę wszytkiego świata M. Bielski. Z 1. poł. XVI w. pochodzą też m.in. „powieści” (czyli narracje) niby-hist., np. Historia Aleksandra Wielkiego, czy beletrystyka błazeńska: Rozmowy, które miał król Salomon z Marchołtem grubym a sprośnym w przekł. Jana z Koszyczek, bezimienny Sowiźrzał krotofilny a śmieszny. Wiersz pol. w 1. poł. XVI w. przybrał konsekwentną formę sylabiczną, m.in. w twórczości Biernata z Lublina, S. Gąsiorka (Kleryki). Widać tę przemianę również w utworach Reja: w satyrze dialogowanej (Krótka rozprawa...), w dramacie (Żywot Józefa), w poematach (Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego, Zwierzyniec) oraz w wierszowanych facecjach Figliki. Rozwijające się od 3. ćwierci XV w. drukarstwo sprzyjało upowszechnianiu literatury.
Pełnia rozkwitu renes. kultury lit. w P. przypada na 2. poł. XVI w. i pocz. XVII w. Jej paradygmat estet. określiła twórczość pokolenia J. Kochanowskiego, Ł. Górnickiego, P. Skargi, następna generacja zaś, m.in.: S. Grabowieckiego, S.F. Klonowica, M. Sępa Szarzyńskiego, Sz. Szymonowica i P. Kochanowskiego, upowszechniła i przekształciła twórczo ten dorobek w przedbarok. (nie schyłkową!) kulturę literacką. Kulturę lit. upowszechniały nadto szkoły humanist. (gimnazja, kolegia, akademie). Wyjeżdżano na studia zagraniczne (Padwa, Bolonia, Królewiec, Wittenberga, potem Paryż, Lejda). Działania te wspierał mecenat (m.in. J. Zamoyskiego); J. Kochanowski, który także pisał łac. elegie, ody i epigramaty, wzbogacił poezję pol. o nowe gatunki liryczne: hymn (Czego chcesz od nas, Panie), pieśń (wzorowaną na odach Horacego), bukolikę (Pieśń świętojańska o Sobótce), fraszkę liryczną, parafrazę psalmu (Psałterz Dawidów), tren (Treny), a także sonet. W dorobku poety znalazły się poematy epickie (np. Zuzanna, Szachy, Satyr) oraz pierwsza pol. tragedia (Odprawa posłów greckich, wyst. 1578). Polską kulturę dram. XVI w. współtworzyły zarówno gatunki tradycyjne, późnośredniow., np. misterium (Historia o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka) i moralitet (Kupiec Reja czy Komedia Justyna i Konstancjej Bielskiego), jak i gatunki klas., np. — inspirowana tradycją Terencjusza i Plauta — komedia Potrójny z Plauta P. Cieklińskiego, Komedia o Lizydzie A. Paxillusa oraz tragedia Troas Ł. Górnickiego (parafraza dzieła Seneki Młodszego). Pojawił się humanist. dramat bibl.: Jeftes J. Zawickiego i Castus Joseph Szymonowica. Pisano też popularne farsowe dialogi satyryczne, jak np. Wyprawa plebańska i Albertus z wojny (albertusy). W literaturze pol. tego okresu przeważa jednak, uświetniona przez Kochanowskiego, liryka osobista: pieśń, parafraza psalmu, sonet (m.in. Sęp Szarzyński, Grabowiecki), tren (Klonowic, J.A. Kmita, S. Grochowski), idylla (Sielanki Szymonowica). O wzrastającym zainteresowaniu epiką świadczą m.in.: A. Kochanowskiego przekł. Eneidy Wergiliusza, Klonowica Flis i Worek Judaszów oraz jego łac. poematy Roxolania i Victoria deorum. Pełną dojrzałość artyst. osiągnęła w tym czasie również proza pol. jako narzędzie propagandy i polemiki wyznaniowej, dyskursu filoz. i humanist. dydaktyki. Dojrzałości tej towarzyszyła refleksja nad językiem nar. dobitnie wyrażona m.in. w Dworzaninie polskim Górnickiego. Sztukę prozy (retorykę) upowszechniała szkoła, a także praktyka sejmowa i sejmikowa. W kulturze szlacheckiej do jej rozwoju przyczyniały się także epistolografia oraz zwyczaj spisywania diariuszów i wspomnień. Renesansowa filologia inspirowała do studiów nad językiem (G. Knapski). O poziomie prozy pol. tego okresu świadczą przekł. Biblii (Biblie polskie): katol., tzw. Biblia Leopolity, kalwińska Biblia brzeska (znana też jako Biblia Radziwiłłowska lub Biblia pińczowska), ariańska Biblia nieświeska i wreszcie Biblia w przekł. J. Wujka. Mistrzem prozy lit. był P. Skarga — m.in. Kazania na niedziele i święta, polit. Kazania sejmowe, a także najbardziej poczytna do XIX w. książka pol. Żywoty świętych. Europejski, zwł. wł. humanizm renes., oddziałując na kulturę pol., przyczynił się nie tyle do odrodzenia, ile raczej do narodzin nowoczesnej pol. kultury lit. z jej wieloma do dzisiaj żywymi formami, motywami i tematami.
Andrzej Borowski
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.
