Palestyna, arab. Falastin, gr. Palaistina, hebr. Pelisztim – kraina hist. i geogr. na Bliskim Wschodzie, nad M. Śródziemnym, w granicach Izraela, Autonomii Palestyńskiej i Jordanii. Granice P. wyznaczają: na zachodzie M. Śródziemne, na wschodzie Pustynia Syryjska i pustynie Płw. Arabskiego, na północy góry Libanu, na południu krańce M. Martwego i pustynia Negew. Powierzchnia 27,1 tys. km2. Określenia: Kanaan, Ziemia Święta, Ziemia Obiecana i Ziemia Izraela są tożsame geograficznie z P. W III i II tysiącleciu p.n.e. teren P. określano w źródłach staroż. mianem „ziemia Amorytów” (także „ziemia Hetytów”) lub „Kanaan”. Z Biblii wywodzi się nazwa Ziemia Obiecana. W I tysiącleciu p.n.e. teren ten nazywany był „krajem Hebrajczyków” lub Ziemią Izraela, a później Judeą. Nazwa P. pojawiła się po raz pierwszy u Herodota w V w. p.n.e., w określeniu mieszkańców obszaru Lewantu pomiędzy Fenicją a Egiptem: Palestinoi (tłumaczone jako Filistyni). Od czasów hellenistycznych P. nazywano tereny na wsch. wybrzeżu M. Śródziemnego, zamieszkane gł. przez plemiona izraelskie, Filistynów i Fenicjan. Dotychczas powszechnie termin „Palestyna” wywodzono od bibl. Filistynów i tłumaczono jako 'kraj Filistynów'. Jednak w Septuagincie z III w. p.n.e. na określenie Filistynów występuje słowo Philistieim. „Palestyna” mogła być gr. odpowiednikiem terminu „Izrael” (hebr. Yisra'el 'zapaśnik z Bogiem'), z pominięciem słowa „Bóg”, i pochodzić od gr. palaistes ['zapaśnik', 'przeciwnik']. W okresie rzym. określenie to utrwaliło się jako nazwa prowincji: Palaestina, od 135 n.e. (po powstaniu żyd. Szymona Bar-Kochby) na miejscu dawnej Judei. Obejmowała ona zasięgiem tereny pomiędzy rz. Jordan i M. Śródziemnym. W okresie bizant. do prowincji Palaestina należała także część Transjordanii (obszar na wschód od rz. Jordan). W okresie mandatu bryt. ziemie na zachód od rz. Jordan nazywano „Palestine” (w jej obszar wchodziła pustynia Negew). Po okresie mandatu bryt. w tym obszarze Lewantu, utrwaliła się nazwa „Palestyna” jako określenie ziem rdzennych mieszkańców tego regionu   Arabów, na których rozwinęło się państwo Izrael oraz obszar Autonomii Palestyńskiej.
Termin „Palestyna” jest często używany w archeologii. Dla epok hist. używa się określenia „Izrael”. Oba terminy mają jednak pewien podtekst polit., stąd dla P. przed okresem zasiedlenia przez Izraelitów używa się terminu „Kanaan”. P. dzieli się na następujące obszary: pas nizin nadmorskich (jego pd. część to Filistea), od Gazy na południu po płw. Karmel i wybrzeże Fenicji (ob. Liban) na północy; równinę Szaron na wschód od centr. części pasa nizin; wyżyny centr. –– Juda (Judea), Samaria, Galilea (Judea jest częściowo oddzielona od Samarii pustynią Judzką; Samarię od Galilei oddziela dolina Ezdrelon/Jezreel) oraz Wzgórza Golan; dolinę Jordanu, rozciągającą się od M. Martwego na południu po Jez. Tyberiadzkie na północy; przedłużeniem doliny Jordanu na południe od M. Martwego jest dolina Araby ciągnąca się do Zat. Akaba nad M. Czerwonym. Na wschód od Jordanu rozciąga się obszar Transjordanii (Zajordania), którego półpustynne płaskowyże Edomu, Moabu i Ammonu w niektórych okresach wliczane były w granice P. Wzgórza Judei ograniczone są od południa pustynią Negew, rozciągającą się po Zat. Akaby i łączącą się z pustynią Synaj.

Obszar P. był miejscem wydarzeń opisanych w Biblii, a także w Koranie, stąd znajdują się tam liczne święte miejsca judaizmu, chrześcijaństwa i islamu. Szczególne znaczenie mają: Jerozolima, Betlejem, Hebron, Nazaret, Tyberiada. Ludność zamieszkująca w wioskach to w 90% Arabowie, Izraelczycy skupiają się w miastach, kibucach oraz osiedlach osadniczych. Większość dużych miast zamieszkują wyznawcy 3 religii, których wzajemne stosunki w przeszłości nie układały się pokojowo. Judaizm od I w. n.e. był wrogo nastawiony do chrześcijaństwa. W okresie bizant. często dochodziło do walk pomiędzy wyznawcami tych 2 religii. Dominacja islamu od VII w. n.e. przyniosła pogromy Żydów i chrześcijan (zwł. za panowania dyn. Fatymidów). Znaczenie religii jako kategorii różnicującej ludność na tym obszarze uwidoczniło się podczas krucjat (np. pogromy Żydów sprzymierzonych z muzułmanami przeciw krzyżowcom). W XX w. doszło do konfliktu izraelsko-arabskiego: ludność arabska (islamska i chrześc.) wystąpiła przeciw dominacji żyd. na terenie P.; od ponad 60 lat toczą się krwawe walki o objęcie kontroli nad najważniejszymi miejscami świętymi 3 religii, np. nad Jerozolimą i Hebronem.

Ślady osadnictwa na terenie P. pochodzą z okresu dolnego paleolitu. Z początkiem górnego paleolitu P. była miejscem, gdzie przez krótki czas koegzystowały grupy ludności neandertalskiej i Homo sapiens. W okresie późnego mezolitu na obszarze P. występowała kultura natufska. W początkach neolitu istniały tam najstarsze znane na świecie miasta (Jerycho). Położenie na skrzyżowaniu ważnych szlaków handl., między Azją, Afryką i Europą, oraz znaczenie strategiczne determinowały losy P. W epoce brązu została zasiedlona przez semickich Kananejczyków, od ok. 3200 p.n.e. rozwijała się na tym terenie cywilizacja kananejska, utrzymująca kontakty handl. i kult. z Mezopotamią i Egiptem. W epoce środk. brązu P. była podzielona na kilkadziesiąt organizmów państw. i zamieszkana przez ludność o zróżnicowanych korzeniach etnicznych (m.in. Kananejczycy, Amoryci, Hetyci, Huryci). W XVI w. p.n.e. znalazła się pod polit. kontrolą Egiptu. Około XIII w. p.n.e. na terenie P. pojawiły się plemiona izraelskie, pod koniec XI w. p.n.e. zjednoczone przez Saula. Jego następcami byli: Dawid i Salomon, który wzniósł w Jerozolimie świątynię (Jerozolimska Świątynia). Około 925 p.n.e. królestwo Izraela uległo rozbiciu na 2 organizmy państw.: Królestwo Pn. (Izrael), na przeł. IX i VIII w. p.n.e. uzależnione, a następnie zniszczone przez Asyrię, oraz Królestwo Pd. (Juda), na przeł. 587 i 586 p.n.e. podbite przez Babilonię. W XII w. p.n.e. w pd. części wybrzeża P. osiedlili się także Filistyni (indoeur. lud z pn.-zach. części basenu M. Śródziemnego) –– zjednoczeni z Kananejczykami stanowili zagrożenie dla egzystencji i rozwoju plemion Izraela w P., aż do czasu pokonania ich przez króla Dawida w X w. n.e. Także w XII-XI w. p.n.e. na wschód od rz. Jordan założyły swe państwa plemiona aramejskie. Od 538 p.n.e. P. była satrapią perską, 332 p.n.e. podbita przez Aleksandra III Macedońskiego. Od 323 p.n.e. znajdowała się pod władzą egipskiej dyn. Ptolemeuszów, następnie syryjskiej dyn. Seleukidów. Niepodległa za czasów Machabeuszów, 63 r. p.n.e. stała się zależna od Rzymu jako państwo sprzymierzone, od 6 r. n.e. rzym. prowincja. W I w. P. była terenem działalności Jezusa z Nazaretu i pierwszych gmin chrześcijańskich. Powstania żyd. (66–70 r., 132–135 n.e.), zakończone klęską, zwiększyły diasporę Żydów. W tym czasie w świecie gr.-rzym. ustaliła się dla kraju nazwa „Palestyna”. Po uznaniu chrześcijaństwa za religię państw. cesarstwa rzymskiego, P. stała się miejscem pielgrzymek chrześcijan. Od 395 wchodziła w skład cesarstwa bizantyńskiego. Najazd perski 614 zakończył okres dobrobytu P. rzymsko-bizantyńskiej. W latach 634–640 została podbita przez Arabów. W ciągu następnych wieków ludność P. w większości uległa islamizacji i arabizacji. P. stała się prowincją kalifatu arabsko-muzułmańskiego, o wysokiej randze polit.-rel., podkreślanej przez status Jerozolimy, jednego ze świętych miejsc islamu. W okresie omajjadzkim wzniesiono w Jerozolimie meczet Kopuła Skały, na miejscu zniszczonej w I w. n.e. świątyni żydowskiej. W IX w., po przejęciu kontroli nad P. przez Fatymidów, nastąpił okres prześladowań chrześcijan i Żydów. W 1099 krzyżowcy powołali na jej terenie Królestwo Jerozolimskie. W P. powstały zakony rycerskie, m.in. templariusze, joannici. W 1187 Jerozolima została odbita przez ajjubidzkiego władcę Salah ad-Dina (Saladyn). Od 1291 P. znajdowała się pod władzą egipskich Mameluków, 1516–1918 wchodziła w skład imperium osmańskiego, jako część prowincji damasceńskiej. Podczas krótkotrwałego osłabienia rządów tur., dzięki polit. dominacji Muhammada Alego i jego syna w P. (1831–40), obszar ten uległ wpływom eur.: powstały eur. faktorie handl., działalność misyjną podjęły Kościoły chrześcijańskie. W latach 1922–48 W. Brytania sprawowała (z ramienia Ligi Narodów) mandat nad P., a jej granice zostały ustalone podczas bryt.-fr. i bryt.-arabskich porozumień (granice: z Syrią i Transjordanią). Po I wojnie świat. na teren P. zaczęli napływać żyd. osadnicy, aby   zgodnie z deklaracją rządu bryt. z 1917 (tzw. deklaracja Balfoura) –– utworzyć siedzibę nar. dla narodu żydowskiego. Osadnictwo żyd. spotkało się z oporem Arabów palestyńskich. W 1919 P. zamieszkiwało ok. 568 tys. arabskich muzułmanów, 74 tys. arabskich chrześcijan i 58 tys. Żydów. W czasie II wojny świat. zwiększyła się emigracja żyd. do P. W 1945 powstała Liga Arabska, której celem było m.in. powstrzymanie żyd. osadnictwa. W 1947 ONZ uchwaliła podział P. na 2 państwa: żyd. i arabskie. W tym czasie P. zamieszkiwało ponad 1 mln muzułmanów, 614 tys. Żydów i 146 tys. chrześcijan. W 1948 powstało państwo Izrael, które po pierwszej wojnie arabsko-żyd. 1948–49 powiększyło przyznany mu przez ONZ obszar (m.in. o Jerozolimę Zach.). Pozostałą część P., przeznaczoną na państwo arabskie, 1950 anektowała Jordania. W 1959 J. Arafat powołał Ruch Wyzwolenia Palestyny Al-Fatah, 1964 przekształcony w Organizację Wyzwolenia Palestyny (OWP). Po tzw. wojnie sześciodniowej (1967) Zach. Brzeg (Jordanu), Wsch. Jerozolima i Strefa Gazy znalazły się pod kontrolą Izraela. W 1987 w okupowanej strefie rozpoczęło się powstanie palestyńskie (intifada). W latach 80. XX w. powstały palestyńskie organizacje terrorystyczne (Hamas, Dżihad). W 1995 na mocy porozumień palestyńsko-izraelskich utworzono Autonomię Palestyńską ze stolicą w Gazie, obejmującą Zach. Brzeg (Jordanu) i Strefę Gazy. Na terenach Autonomii zamieszkuje 3,1 mln osób (1999): 90% Arabów (ok. 95% muzułmanie, gł. sunnici, i 5% chrześcijan), 10% Izraelczyków (gł. osadnicy). Dalsze rozszerzenie praw Autonomii jest przedmiotem negocjacji, przerywanych krwawymi starciami izraelsko-palestyńskimi. Dążeniem władz palestyńskich jest proklamowanie pełnej niepodległości oraz rozszerzenie obszaru Autonomii (m.in. o Wsch. Jerozolimę).

Mariusz Górniak

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; zobacz sam: Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.