Galicja – potoczna nazwa ziem dawnej Rzeczypospolitej pod zaborem austriackim w latach 1772–1918 (faktycznie od 1770 r.). Powstała z nadanej tym terenom przez Austrię oficjalnej nazwy „Królestwo Galicji i Lodomerii” (niem. Galizien und Lodomerien), mającej uzasadnić rzekome prawa Habsburgów do księstwa halickiego i włodzimierskiego (było to nawiązanie do terytorialnych pretensji królów węgierskich, używających od XIII w. tytułu rex Galiciae et Lodomeriae – król Halicza i Włodzimierza). Obejmowała ona ziemie zagarnięte przez Austrię w 1770 r. (część starostw: nowotarskiego, sądeckiego i czorsztyńskiego), w pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. (południowa część województw krakowskiego i sandomierskiego, prawie całe województwa bełskie, ruskie i Podole) – tzw. Stara Galicja (zw. także Galicją Wschodnią, ok. 83 tys. km kw. i ok. 2,8 mln mieszkańców – dane szacunkowe) oraz w trzecim rozbiorze w 1795 r. (po linię Pilicy, środkowej Wisły i Bugu, tzw. Galicja Nowa bądź Galicja Zachodnia). Łącznie szacunkowo liczyła ok. 130 tys. km kw. i ok. 3,9 mln ludności, co stanowiło ok. 18% powierzchni i ok. 32% ludności Polski w okresie rozbiorów. Okresowo (1786–1790 i 1817–1849) w skład Galicji wchodziła również Bukowina. W 1803 r. obie Galicje połączono w jedną prowincję.

W 1809 r. tereny dawnej Galicji Nowej oraz cyrkuł zamiejski przyłączono do Księstwa Warszawskiego, Wieliczka stała się wspólną własnością Austrii i Księstwa Warszawskiego (w 1815 r. Austria odzyskała Podgórze i wyłączne prawo do żup wielickich), ponadto cyrkuł (obwód) tarnopolski (ok. 6,6 tys. km kw. i ok. 400 tys. mieszkańców) przyłączono do Rosji (w 1815 r. powrócił do Galicji). Po upadku rewolucji krakowskiej w 1846 r. do Galicji przyłączono Wolne Miasto Kraków (ok. 1,15 tys. km kw. i ok. 146 tys. mieszkańców, zmieniono wówczas oficjalną nazwę „Galicja” na „Królestwo Galicji i Lodomerii” wraz z księstwem oświęcimskim i zatorskim oraz z Wielkim Księstwem Krakowskim). Ostatecznie obszar prowincji obejmował ok. 78,5 tys. km kw., dzieląc się (w 1848–1860 umownie i w 1860–1867 formalnie) na Galicję Zachodnią (ok. 23,2 tys. km kw.) i Galicję Wschodnią (ok. 55 tys. km kw.).

Stolicą prowincji był Lwów. Kraj w 1773 r. podzielono na 6 wielkich cyrkułów (obwodów), odpowiadających dawnym województwom, oraz 59 dystryktów (powiatów). Od 1782 r. Galicja dzieliła się na 18 cyrkułów, ze starostami na czele, mającymi szeroki zakres kompetencji. Najwyższym urzędnikiem kierującym administracją i życiem politycznym prowincji był mianowany przez cesarza gubernator, mający do pomocy tzw. Gubernium – kolegialny urząd centralny kontrolujący władze lokalne. Od 1850 r. na czele administracji prowincji stał namiestnik, nadal mianowany przez cesarza, ale cieszący się również zaufaniem miejscowych sił politycznych. Podlegało mu Namiestnictwo (dawne Gubernium). W 1850 r. powrócono do dwustopniowej administracji. Cyrkułom, których było 19, podlegały odtąd urzędy powiatowe (110 w Galicji Wschodniej i 68 w Galicji Zachodniej). W latach 1850–1860 Galicja została podzielona na 2 okręgi administracyjne: lwowski (podlegający namiestnikowi, obejmujący 7 cyrkułów) i krakowski (kierowany przez „rząd krajowy”). Nawet po likwidacji podziału na 2 Galicje starosta krakowski miał szersze kompetencje od pozostałych starostów. W latach 60. XIX w. w wyniku likwidacji cyrkułów i reorganizacji sieci powiatów powstało 79 powiatów, którymi kierowali starostowie. W sądownictwie, reorganizowanym w okresie, gdy istniały odrębne Galicje: Zachodnia i Wschodnia, podział utrzymał się do końca monarchii. Galicja miała 2 trybunały apelacyjne – w Krakowie i we Lwowie. Granica między Galicją Wschodnią a Galicją Zachodnią przebiegała między Sanem a Wisłokiem, powiaty: Łańcut, Przeworsk, Rzeszów, Strzyżów i Krosno należały do Galicji Zachodniej, obejmującej ogółem 29 powiatów, sąsiadujące zaś z nimi powiaty: Jarosław, Brzozów i Sanok należały do Galicji Wschodniej, obejmującej 50 powiatów. Podział ten odpowiadał podziałowi narodowościowemu (zdecydowana przewaga ludności polskiej na zachodzie, większość Ukraińców na wschodzie). Cyrkułom, którymi zarządzali starostowie, podlegały magistraty (organy zarządu miast) oraz dominia (jednostki administracyjne składające się z jednej lub kilku wsi należących do tego samego właściciela). Na czele każdej wsi stali wójt oraz przysiężni – w zależności od wielkości mogło ich być od 2 do 12. Wójta wybierał dziedzic spośród kilku zaproponowanych kandydatów, przysiężnych wybierała wieś, czyli gromada. Władzę sądowniczą i administracyjną, przysługującą z tytułu zwierzchnictwa nad poddanymi, właściciel ziemski mógł wykonywać tylko za pośrednictwem specjalnych urzędników, justycjariuszy i mandatariuszy. W 1775 r. Galicja, wzorem innych krajów monarchii habsburskiej, otrzymała tzw. sejm postulatowy (Stany Krajowe, Galicyjski Sejm Stanowy), w którym udział zapewniono zamożnej szlachcie i arystokracji płacącej co najmniej 300 złp. podatku, wyższemu duchowieństwu katolickiemu i 2 przedstawicielom Lwowa. Sejm ten, rzadko zwoływany (po raz pierwszy w 1782 r.), miał bardzo ograniczone uprawnienia, sprowadzające się jedynie do kierowania różnego typu próśb do dworu (stąd jego potoczne określenie).

Ludność Galicji, której liczba szybko wzrastała (z niespełna 3,5 mln w 1817 r. do ponad 4,5 mln w 1850 r., ok. 6 mln w 1880 r. i ponad 8 mln w 1910 r.), była zróżnicowana narodowościowo: w 1857 r. Polacy i Ukraińcy (Rusini) stanowili po ok. 45% ogółu mieszkańców, Żydzi ok. 9% (w 1910 r. odpowiednio: 46%, 42% i 10,9%). Polacy dominowali w części zachodniej Galicji, Ukraińcy – we wschodniej (w 1857 r. ok. 66,5% mieszkańców, w 1910 r. – 61,7%). Szlachta utrzymywała w Galicji dominującą pozycję społeczną i ekonomiczną, była jednak ograniczona w swych wielu dotychczasowych przywilejach. Zmiany ustrojowe, gospodarcze i społeczne nie tylko zmieniły jej położenie prawne, lecz także przyczyniły się do deklasacji znacznej części drobnej szlachty (w 1850 r. liczyła ok. 50 tys. dorosłych mężczyzn). Zastąpienie polskiego prawa austriackim doprowadziło w Galicji do niewielkiej poprawy położenia chłopów. Słabość miast galicyjskich sprawiła, że to nie mieszczaństwo, ale rodząca się na przełomie XVIII i XIX w. warstwa inteligencka stawała się przeciwwagą dla elity arystokratyczno-ziemiańskiej. Przez cały XIX w. była to jednak społeczność stosunkowo mało liczebna, nieciesząca się początkowo wysokim prestiżem społecznym. Dopiero w drugiej połowie tego stulecia inteligencja zdobyła sobie uznanie społeczne. W miastach mieszkała większość (w 1900 r. – 70%) z ponad 800-tysięcznej galicyjskiej społeczności żydowskiej (w wielu miastach Żydzi stanowili większość mieszkańców), szczególnie licznie zasiedlając miasta Galicji Wschodniej.

Początkowa nadmierna eksploatacja Galicji przez Austrię została złagodzona w latach 80. XVIII wieku. Uznanie przez cesarza Józefa II Galicji za trwały nabytek stało się przyczyną wprowadzenia i tu reform agrarnych oraz prób pobudzenia rozwoju rolnictwa, a także akcji osiedleńczej niemieckich rzemieślników, głównie jednak chłopów (tzw. kolonizacja józefińska). Podjęta w latach 70. XVIII w. kolonizacja zakończyła się jednak niepowodzeniem, mimo przeznaczenia na ten cel dużych środków, kuszenia rzemieślników różnego typu zwolnieniami podatkowymi. Chłopów osadzano na dobrych gruntach kameralnych (dawne królewszczyzny) i w majątkach klasztornych konfiskowanych zakonom. Koloniści otrzymywali ziemię, zabudowania gospodarcze, zboże na zasiewy, żywy inwentarz, a nawet opłacano im z kasy państwowej podróż w nowe miejsce osiedlenia. Ok. 1785 r. zaniechano kolonizacji. Ogółem osadzono w Galicji ponad 3 tys. rodzin, najczęściej w zwartych skupiskach, zakładając nowe wsie kolonie. Większość z owych kolonistów spolonizowała się w drugim lub w trzecim pokoleniu.

W latach 1772–1867 Galicja była centralistycznie zarządzaną prowincją monarchii habsburskiej. Urzędowym językiem był niemiecki, rządził aparat urzędniczy niemiecki lub niemiecko-czeski, który z różnym nasileniem prowadził politykę germanizacji i ucisku narodowego. W latach 30. i 40. XIX w. Galicja była ośrodkiem spisków patriotycznych, które doprowadziły do rewolucji krakowskiej w 1846 r. i próby powstania narodowego w Galicji (luty 1846). W tym samym czasie wybuchło skierowane przeciwko szlachcie powstanie chłopskie (rabacja galicyjska, 1846). Pod wpływem ruchu rewolucyjnego, który ogarnął Galicję w okresie Wiosny Ludów, rząd austriacki przeprowadził 17.04.1848 r. uwłaszczenie chłopów. Objęło ono ponad 0,5 mln gospodarstw chłopskich. Po 1860 r. społeczeństwo polskie rozpoczęło walkę o polityczną i kulturową autonomię Galicji, którą uzyskano w latach 1867–1873. Oprócz mianowanych przez rząd austriacki władz państwowych (z namiestnikiem na czele, był nim Polak) powstały w Galicji instytucje autonomiczne (m.in. w 1861 r. Sejm Krajowy i jego organ wykonawczy – Wydział Krajowy, w 1867 r. – Krajowa Rada Szkolna), które posiadały uprawnienia w zakresie kultury, gospodarki i oświaty. Do szkół (łącznie z wyższymi) i urzędów został wprowadzony język polski, a do sądownictwa – język polski i ukraiński. W Galicji Wschodniej utworzono szkoły ludowe i średnie (początkowo jedna, później kilka, we Lwowie) z językiem ukraińskim, a na uniwersytetach we Lwowie powołano katedry ukraińskie.

Po uzyskaniu przez Galicję autonomii decydującą rolę polityczną w autonomicznych instytucjach odgrywało ziemiaństwo polskie z jego czołowym ugrupowaniem politycznym, stańczykami. Programem warstwy rządzącej był trójlojalizm. Galicja była krajem rolniczym, zacofanym gospodarczo, mimo uwłaszczenia chłopów i znacznych postępów rolnictwa w drugiej połowie XIX wieku. Istotny wpływ na tę sytuację miało rozdrobnienie gruntów chłopskich (dominacja małych gospodarstw, poniżej 5 ha ziemi) i wielkie przeludnienie wsi (tzw. nędza galicyjska). Jeszcze słabiej rozwijały się inne dziedziny gospodarki, co uwidoczniło się m.in. w niskim stopniu urbanizacji tych ziem (w 1815 r. wśród kilkuset miast i miasteczek, przeważnie o charakterze rolniczym, zaledwie 5 liczyło powyżej 10 tys. mieszkańców, a ludność miast wynosiła niecałe 10% mieszkańców kraju; w 1900 r. miast takich było 37, a w miastach mieszkało ok. 20% ludności), przemysł (z wyjątkiem przetwórstwa produktów rolnych oraz górnictwa ropy naftowej) zaczął rozwijać się dopiero na przełomie XIX i XX w. Sytuacja taka spowodowała w latach 90. XIX w. masową emigrację zarobkową.

W Galicji, najwcześniej na ziemiach polskich, rozwinął się zorganizowany ruch ludowy – w 1895 r. powstało Stronnictwo Ludowe. Na początku lat 80. XIX w. pojawiły się pierwsze polskie i ukraińskie organizacje robotnicze (Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska). Od drugiej połowy XIX w. w Galicji Wschodniej rozwijał się ukraiński ruch narodowy, domagający się pełnego równouprawnienia, a nawet wyodrębnienia Galicji Wschodniej jako kraju ukraińskiego, co powodowało ostry konflikt polsko-ukraiński. Ze względu na program polonizacji Galicji Wschodniej – wysunięty przez Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne – stało się ono na początku XX w. istotną siłą polityczną i skutecznie konkurowało ze stańczykami w walce o wpływy polityczne (zwycięstwo wyborcze w 1907 r.). Galicja autonomiczna, jako jedyny wówczas obszar, na którym w sposób niemal nieskrępowany przez zaborcę rozwijało się polskie życie narodowe, stała się w 1908 r. ośrodkiem ruchu niepodległościowego.

Podczas I wojny światowej niemal cała Galicja była miejscem walk zbrojnych i powstania Legionów Polskich. W 1918 r. – w momencie rozpadu Austro-Węgier – władzę w Krakowie (30 października) i następnie w całej Galicji Zachodniej objęła Polska Komisja Likwidacyjna, w Galicji Wschodniej natomiast toczyła się wojna polsko-ukraińska. W traktacie z Saint-Germain-en-Laye 10.11.1919 r. Austria zrzekła się Galicji, ostateczne przyznanie Polsce całości terenów byłej Galicji nastąpiło 15.03.1923 r. na podstawie decyzji Konferencji Ambasadorów. Po 1918 r. w Polsce popularyzowano nazwę „Małopolska Wschodnia” na określenie Galicji Wschodniej, natomiast Ukraińcy posługiwali się terminem „Ukraina Zachodnia”.

Bibliografia

• Bujak F., Austro-Węgry. Galicja, t. 1–2, Lwów 1908–1910.
• Fras Z., Galicja, Wrocław 1999.
• Galicja i jej dziedzictwo, t. 1–2, Rzeszów 1994–1999.
• Grodziski S., Historia ustroju społeczno-politycznego Galicji 1772–1848, Wrocław 1971.
• Grodziski S., W Królestwie Galicji i Lodomerii, Kraków 1976.
• Grzybowski K., Galicja 1848–1914. Historia ustroju politycznego na tle historii ustroju Austrii, Wrocław 1959.

Witold Sienkiewicz

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.