Salomea Jelinowska
Biogram rozmówcy
Salomea Anna Jelinowska urodziła się w 1924 roku w Warszawie. Jej rodzice mieszkali w Janowie Lubelskim, byli nauczycielami — ojciec historii, matka przedmiotów ścisłych. Przenieśli się do Ostrowy Mazowieckiej, potem do Łomży. Następnie Salomea Jelinowska zamieszkała z matką w Grodnie a jej ojciec został dyrektorem szkoły w Zambrowie. Chodziła do przedszkola rodziny wojskowej w Grodnie, uczyła się w prywatnej szkole podstawowej, potem w gimnazjum.
Jej matka, Zofia Modzelewska z d. Zielińska, urodziła się w 1886 roku w Odessie. Jej ojciec był urzędnikiem kolejowym, często go przenoszono: rodzina mieszkała w Astrachaniu, Petersburgu (tam matka chodziła do niemieckiej szkoły średniej), Kijowie (gdzie skończyła rosyjską szkołę średnią). Wyjechała na studia do Paryża (na Sorbonę), gdzie poznała Władysława Szpera. Pobrali się w Krakowie i zamieszkali w Paryżu, lecz po krótkim czasie Szper zmarł na nowotwór. Zofia Modzelewska wróciła do Kijowa i podjęła pracę w przedsiębiorstwie produkującym aparaturę do nauczania przedmiotów ścisłych. Po przyjeździe do Polski próbowano otworzyć podobne przedsiębiorstwo ale się to nie udało i podjęła pracę jako nauczycielka. W pracy w Janowie Lubelskim poznała ojca Salomei Jelinowskiej. Rozstali się przed II wojną światową.
Podczas okupacji sowieckiej Salomea Jelinowska uczyła się w szkole w Grodnie, w czasie okupacji niemieckiej pracowała najpierw w szpitalu, potem w biurze w urzędzie miasta jako tłumacz (dobrze znała język niemiecki). Jej matka prowadziła tajne komplety. W lutym 1942 roku została zaprzysiężona w Armii Krajowej, pod pseudonimem „Prawda” (przekazywała informacje, do których miała dostęp z racji pracy w urzędzie miasta, miała dostęp do powielacza - powieliła m.in. instrukcję dla partyzantów). W 1944 roku otrzymała rozkaz opuszczenia wraz z matką Grodna, i wyjechały do Warszawy.
W 1943 roku po likwidacji grodzieńskiego getta matka Salomei Jelinowskiej uratowała Leę Rywkind (Lusię), szkolną koleżankę Salomei Jelinowskiej pochodzenia żydowskiego: zorganizowała kontakt z osobą kontaktową, która ułatwiła Lusi wyjazd do Wilna. Była nazywana „matką Żydów”. W Warszawie do końca powstania mieszkały z nimi Nelly Kilman i jej córka Wanda.
W czasie powstania warszawskiego do pierwszych dni września Salomea Jelinowska pracowała w szpitalu sióstr Zmartwychwstanek, następnie przy sortowaniu amunicji. Po powstaniu wraz z matką zostały umieszczone w obozie przejściowym w Pruszkowie, potem przewiezione do obozu pod Hamburgiem, następnie do Ravensbrück. Po wojnie pracowała w Państwowym Instytucie Naukowym Gospodarstwa Wiejskiego. W latach 50. skontaktowała się z nimi Lusia, dużo później jej syn (lekarz ortopeda) — jego staraniami Zofii Modzelewskiej został przyznany medal Sprawiedliwej wśród Narodów Świata.
Salomea Jelinowska ma córkę Aleksandrę i syna Piotra; jej najmłodsza córka Joanna zmarła na białaczkę.
Opis sytuacji rozmowy
Rozmowa została zarejestrowana w domu rozmówczyni w Puławach.
Streszczenie
- Informacje o rodzinie rozmówczyni; 00:01:16
- Dzieciństwo w Grodnie; edukacja; 00:03:03
- Rodzinne wyjazdy na wakacje; 00:04:42
- Wielokulturowe społeczeństwo Grodna; koleżanki pochodzenia żydowskiego; 00:05:10
- Wspomnienie wieczerzy szabatowej; 00:07:48
- Żydowskie koleżanki rozmówczyni; 00:11:05
- Znajomość z Leą Rywkind; 0:12:11
- Społeczność żydowska w przedwojennym Grodnie; 00:13:19
- Kontakty matki rozmówczyni z Żydami; 00:15:49
- Informacje o matce rozmówczyni; 00:18:57
- Studia matki w Paryżu; 00:23:09
- Pierwsze małżeństwo matki; 00:26:01
- Praca matki w przedsiębiorstwie produkującym aparaturę do nauczania przedmiotów ścisłych; rewolucja 1905; przyjazd do Polski; 00:30:41
- Stosunek matki rozmówczyni do Żydów; 00:33:24
- Podjęcie przez matkę pracy jako nauczycielka; 00:34:10
- Małżeństwo rodziców rozmówczyni; 00:35:35
- Babka rozmówczyni ze strony matki; 00:36:14
- Mieszkanie w budynku szkolnym w Grodnie; pozostali mieszkańcy budynku; 00:38:09
- Rozpoczęcie wojny: walki o Grodno; 00:42:52
- Spotkania w szkole na początku okupacji; 00:46:50
- Reorganizacja szkolnictwa; 00:48:09
- Pierwsze wywózki; represje; 00:51:21
- Reakcje społeczności żydowskiej na wybuch wojny; postać żydowskiej polonistki; 00:55:05
- Początek okupacji niemieckiej; 00:59:45
- Getta w Grodnie; 01:01:28
- Praca rozmówczyni podczas okupacji; 01:03:47
- Działalność w AK; 01:06:14
- Rozkaz opuszczenia Grodna; 01:14:05
- Likwidacja getta i przybycie Lusi (Lei Rywkind); 01:16:09
- Wyjazd Lusi do Wilna; 01:19:35
- Łyżeczka podarowana przez Lusię; 01:21:15
- Historia wyprawienia kufra z łyżeczką od Lusi; 01:21:55
- Tajne nauczanie; 01:27:39
- Pomoc dla Żydów ze strony matki rozmówczyni; 01:29:39
- Pomoc Nelly Kilman i jej córce; 01:31:44
- Przyjazd do Warszawy; przyczyny ewakuacji z Grodna; 01:34:21
- Mieszkanie w Warszawie; 01:36:29
- Udział w powstaniu warszawskim; 01:37:22
- Ukrywanie się pod koniec powstania; 01:40:43
- Przewiezienie do Pruszkowa; przewiezienie pod Hamburg; 01:41:42
- Przewiezienie do Ravensbrück; 01:44:04
- Pani Kilman; 01:45:35
- Powojenne rozmowy o wojnie i okupacji; 01:47:48
- Łyżeczka podarowana przez Lusię; 01:48:51
- Kontakt z Lusią; 01:50:05
- List od Józefa Szwarza; 01:50:48
- Kontakt z synem Lusi; przyznanie tytułu Sprawiedliwej wśród Narodów Świata matce rozmówczyni; 01:51:42
- Spotkanie z synem Lusi i przekazanie mu łyżeczki; 01:55:39
- Znaczenie tytułu Sprawiedliwej dla dzieci i wnuków rozmówczyni; 01:57:25
- Losy rodziny Lusi; 01:58:16
- Wojenne losy Lusi po wyjeździe z Grodna; 01:59:40
- Wspomnienia o matce rozmówczyni; 02:00:50
- Dzieci rozmówczyni; 02:02:44
- Powojenne losy rozmówczyni; 02:04:27
- Medal Sprawiedliwej i zdjęcia z archiwum rozmówczyni; 02:07:04
- Wspomnienie o Lusi z czasów szkolnych; 02:12:22
Projekt dofinansowała Fundacja Konrada Adenauera