Jest to epoka (1890–1918), zw. także neoromantyzmem lub modernizmem, szczególnie bogata w ważne dzieła lit. i wybitne osobowości twórcze; stworzyła też wyrazisty styl życia lit. (cyganeria S. Przybyszewskiego, kabaret lit. Zielony Balonik). Nazwa Młoda Polska, zaczerpnięta z tytułu artykułów A. Górskiego opublikowanych w krak. „Życiu” 1898, stała się nadrzędna wobec licznych wówczas przyjętych z Zachodu kierunków lit., takich jak np. dekadentyzm i symbolizm, nie obejmowała jednak twórczości ciągle jeszcze czynnych pisarzy pozytywistycznych. W okresie Młodej Polski nastąpiło odejście od światopoglądu pozytywist. w kierunku idealizmu, z przywróceniem ważnego miejsca metafizyce, poznaniu intuicyjnemu, irracjonalizmowi (czemu patronowała filozofia kolejno: A. Schopenhauera, F. Nietzschego, H. Bergsona). Pogłębiona problematyka teorii bytu łączona z aksjologią (dobro–zło), drążenie problemów rel. (synkretyzm, zagrożenie ze strony nietzscheanizmu, rola „modernizmu katolickiego”) współistniały w Młodej Polsce z głęboko przeżywanymi kwestiami patriotycznymi. Próby przywrócenia wolności i wartości jednostce zepchniętej w „stadnym” społeczeństwie do roli automatu, skupienie się na wewn. problemach tej jednostki (ważna w ówczesnej literaturze rola psychologii), zainteresowanie erotyką sąsiadują ze współczuciem zarówno dla nędzy społ., jak i — przede wszystkim — dla cierpienia ogólnoludzkiego. Postulat obrony sztuki wysokiej przed komercjalizacją, filistrem, masowym odbiorcą, koncepcja autonomii sztuki i poety-kapłana, poczucie wolności kreacji artyst., nie liczącej się z przyzwyczajeniami przeciętnego odbiorcy, przyczyniły się do podniesienia poziomu artyst. dzieł lit. i wyzwoliły pasję eksperymentowania.

Szczególnie bujnie rozwijała się w tym okresie poezja, umieszczona w hierarchii sztuk na drugim miejscu, zaraz po muzyce, do której usiłowała się upodobnić. Sprzyjał poezji programowy emocjonalizm („nastrój”, „stan duszy”), który przyczynił się do nasycania liryzmem także pozostałych gatunków lit. (popularność „poematu prozą”). Wypowiedź dyskursywna, choć nie wyeliminowana do końca, zmieniła się pod wpływem symbolizmu fr. w ekwiwalent obrazowy działający za pomocą sugestii. W najbardziej śmiałych realizacjach np. T. Micińskiego ekwiwalent gubi swój desygnat, usamodzielnia się, co zapowiadało późniejszą, nowatorską poezję. Początkowo dominowały w poezji nastroje pesymistyczno-dekadenckie (zbiorek K. Tetmajera Poezje. Seria II). Jako antidotum na niemoc i zniechęcenie wybierano temat miłości i przyrody (ważna rola Tatr). Przyroda szybko stała się katalizatorem przeżyć metafizycznych (np. u Tetmajera i J. Kasprowicza). Stanom bierności przeciwstawił się nurt ekspresjonizujący (tzw. ekspresjonizm krzyku) ze swoim buntem egzystencjalnym, żarliwością uczuć, intensywnością wyrazu (hymny Kasprowicza w zbiorkach Ginącemu światu i Salve Regina; W mroku gwiazd Micińskiego oraz jego i Przybyszewskiego poematy prozą). Nową postawę, typową dla środowiska lwowskiego, wprowadził L. Staff (Sny o potędze), przeciwstawiając dekadenckiej słabości i buntowniczej rozpaczy ideał heroicznego autokreacjonizmu i mocy Nietzscheańskiej proweniencji, a w następnych tomikach wartości czerpane z Ewangelii. Ład i zgodę egzystencjalną wniosły tendencje klasycyzujące (L. Staff, czasopismo „Museion”) oraz franciszkanizm (m.in. L. Staff, Kasprowicz, zwł. w Księdze ubogich, L.M. Staff). Osobny rodzaj poezji tworzył Leśmian (Sad rozstajny), który pełnię rozwoju osiągnął w okresie II RP. Aktywność twórczą rozwijali ponadto: S. i W. Korab-Brzozowscy, A. Lange, J. Żuławski, W. Rolicz-Lieder, a także po raz pierwszy tak licznie pojawiajace się poetki: B. Ostrowska, K. Zawistowska, M. Wolska, M. Komornicka, M. Grossek-Korycka. Nurt satyryczny, oprócz A. Nowaczyńskiego i J. Lemańskiego (bajki), reprezentował T. Boy-Żeleński (Słówka). W okresie I wojny świat. szczególnego znaczenia nabrała poezja żołnierska, zwł. legionowa.

Różnorodną prozę młodopol. reprezentowała m.in. G. Zapolska, najbardziej zbliżona do naturalizmu, ostra w krytyce społeczeństwa aż do paszkwilu, zajęta gł. problemami kobiet (Menażeria ludzka, Sezonowa miłość). W. Orkan wprowadził do literatury gorczańskiego chłopa, S. Żeromski prezentował heroizm i bezkompromisowość pol. inteligenta, Przybyszewski szokował tematyką dekadencko-satanistyczną, odwagą w drążeniu sfery erotyki, a także nowatorstwem techniki wizyjno-halucynacyjnej. Najwybitniejsze utwory ukazały się tuż po 1900: Popioły Żeromskiego, Chłopi W.S. Reymonta, Próchno W. Berenta, Pałuba K. Irzykowskiego. Charakteryzują je: dążność do nobilitacji gatunku oraz do przemiany wzorca realist., polegającej na rozluźnieniu rygorów kompozycyjnych (rola epizodu), subiektywizacji i liryzmie (zwł. u Żeromskiego), scenicznych zbliżeniach (Berent), wzrastającej roli narratora personalnego. Uwagę zwracał, podobnie jak w poezji, sposób prezentowania przeżyć wewnętrznych. Po 1905 proza wzbogaca się o problematykę społ. i nar. (Żeromski, A. Strug, G. Daniłowski, S. Brzozowski). Z rozważań nad przyszłym kształtem Europy zrodziły się antyutopie: Ofiara Królewny J. Lemańskiego, Stara ziemia J. Żuławskiego. Jednakże nie nastąpił całkowity powrót do realizmu. W najbardziej ambitnych utworach, analizujących stan pol. społeczeństwa, zostały zastosowane zaskakujące, bliskie ekspresjonizmowi środki wyrazu: niezwykły styl, mieszanie konwencji, synkretyzm gatunkowy (Ozimina Berenta, Nietota Micińskiego, Duma o hetmanie Żeromskiego). Prekursorskie wobec XX-wiecznego nurtu groteskowego okazały się Historie maniaków R. Jaworskiego. Jeszcze w Młodej Polsce rozpoczęli twórczość Z. Nałkowska i J. Kaden Bandrowski. W czasie I wojny świat. ukazały się opowiadania wojenne (np. Przybyszewskiego), ale również inne ważne utwory: Żywe kamienie Berenta, 2 pierwsze tomy trylogii Walka z szatanem Żeromskiego, Krzyk Przybyszewskiego.

Rozwój młodopol. dramatu wiązał się m.in. z wysoką pozycją teatrów. Był to z jednej strony dramat realist.-naturalist., inspirowany przez H. Ibsena (Zapolska, J.A. Kisielewski, W. Perzyński, T. Rittner), z drugiej dramat poet., symbol.-nastrojowy, spod znaku M. Maeterlincka (L. Staff, Tetmajer). Trudną w odbiorze odmianę dramatu ekspresjonist. stworzył Miciński (Kniaź Patiomkin, W mrokach złotego pałacu, czyli Bazilissa Teofanu). Tematyką erotyczną, pomimo elementów umoralniających, gorszyły dramaty Przybyszewskiego. Najwybitniejszym dramatopisarzem okresu był S. Wyspiański, twórca dramatu monumentalnego o głębokiej problematyce historiozoficznej i moralnej. Nawiązując zarówno do romantyków, jak i do symbolistów, pisał utwory o luźnej kompozycji, realizujące technikę sugestii oraz zasadę myślenia za pomocą obrazów, operujące bogatą symboliką połączoną z mitem. Wyspiański — twórca nowatorskich dramatów hist., a także nar. psychodram (Wesele, Wyzwolenie), jest autorem ciągle obecnym na pol. scenach. Spośród wielu dramaturgów (np. A. Nowaczyński, twórca dramatów hist.) pod koniec epoki wyróżnił się K.H. Rostworowski, autor m.in. Judasza z Kariotu, czynny także w 20-leciu międzywojennym.

Ówczesną krytykę lit. i eseistykę lit.-filoz., które osiągnęły b. wysoki poziom, reprezentowali m.in.: I. Matuszewski, W. Feldman, A. Potocki, S. Brzozowski, K. Irzykowski, O. Ortwin, Z. Przesmycki (także liczne przekłady). Młoda Polska jest epoką ciągle żywą, choć jej niekiedy nadmierny emocjonalizm, patos oraz skłonność do wielosłowia drażniły zwł. pisarzy II RP. Jej walor stanowi różnorodność związana z charakterem przejściowym, łączącym tradycje XIX w. z nowatorskimi tendencjami XX w.

Maria Podraza-Kwiatkowska

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.