podziemie niepodległościowe w Polsce – cyw. i zbrojny ruch oporu przeciwko władzy komunistów i dominacji ZSRR; kontynuowało walkę o niepodległość kraju prowadzoną przez organizacje konspiracyjne w okresie okupacji niem. i sow., przejęło częściowo ich organizację, członków, środki finans. i materialne (broń); większość p.n. w Polsce uznawała zwierzchnictwo władz RP na uchodźstwie. W IV 1945 powstała Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj (DSZ); po samorozwiązaniu Rady Jedności Narodowej (1 VII 1945) i likwidacji Delegatury Rządu RP na Kraj, władze RP na uchodźstwie i działacze DSZ uznali, że zamiast walki zbrojnej powinna być prowadzona działalność cyw. i VIII 1945 rozwiązano DSZ; IX 1945 powołano Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość (WiN), które sformułowało program walki o niepodległość i demokrację parlamentarną. Większość oddziałów nie zaprzestała walki zbrojnej, przeciwstawiając się terrorowi stosowanemu przez władze państwowe. Oprócz WiN w podziemiu działały inne organizacje wyrosłe z AK (m.in. Konspiracyjne Wojsko Polskie, Wielkopol. Samodzielna Grupa Ochotnicza „Warta”, Ruch Oporu Armii Krajowej, Mobilizacyjny Ośr. Wil. Okręgu Armii Krajowej) i obozu nar. (Narodowe Siły Zbrojne, Narodowe Zjednoczenie Wojskowe); p.n. stosowało samoobronę i terror (napady w celu zdobycia środków na przetrwanie, ataki na posterunki MO, rozbijanie więzień i uwalnianie więźniów, zabójstwa działaczy PPR, konfidentów Urzędów Bezpieczeństwa, gł. na Białostocczyźnie, Lubelszczyźnie i pn.-wsch. Mazowszu). W konspiracji pracowały ugrupowania polit.: Niezależna Pol. Partia Socjalist., Pol. Stronnictwo Demokr., Stronnictwo Niezawisłości Nar. i SN; III 1946 powstał Komitet Porozumiewawczy Organizacji Polski Podziemnej (KPOPP), który m.in. oprac. i przekazał za granicę Memoriał do ONZ o sytuacji Polski i niebezpieczeństwie ekspansji komunizmu; oprócz walki zbrojnej p.n. prowadziło propagandę, wydawało czasopisma, utrzymywało łączność z rządem RP na uchodźstwie; jesienią 1945 liczyło ok. 80 tys. ludzi (z tego 15–20% walczyło z bronią w ręku). Przeciwko p.n. władze państw. zastosowały terror, w operacjach pacyfikacyjnych uczestniczyły grupy operacyjne Urzędu Bezpieczeństwa Publ., oddziały KBW, Wojska Pol., a także NKWD; aresztowanych przywódców organizacji podziemnych skazywano w procesach polit. (procesy WiN) na kary wieloletniego więzienia i karę śmierci; władze państw. kilkakrotnie ogłaszały amnestie (VIII–IX 1945, II–IV 1947), skłaniając żołnierzy podziemia do ujawnienia się; 1947–48 p.n. w Polsce zostało rozbite, niektóre oddziały i grupy partyzanckie przetrwały jeszcze kilka lat.

Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach zbrojnych działających w Polsce Ludowej w latach 1945–1956, Warszawa 1964 (publikacja Ministerstwa Spraw Wewn. Biura „C”);

D. Suchorowska Rozbić więzienie UB! Akcje zbrojne AK i WiN 1945–1946, Warszawa 1991;

Z. Woźniczka Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość 1945–1952, Warszawa 1992;

A. Arkuszyński Przeciw dwóm wrogom. Armia Krajowa na Pomorzu i jej powojenne losy, Bydgoszcz 1993;

M.R. Bombicki AK i WiN przed sądami specjalnymi, Poznań 1993;

M. Gąsior Konspiracyjne Wojsko Polskie 1945–1948. Zarys organizacji i działalności, Radomsko 1993;

A. Friszke Opozycja polityczna w PRL 1945–1980, Londyn 1994;

Wojna domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944, red. A. Ajnenkiel, Wrocław 1998;

K. Komorowski Polityka i walka. Konspiracja zbrojna ruchu narodowego 1939–1945, Warszawa 2000.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.