Poalej Syjon, Poale Cijon, właściwie Żydowska Socjalno-Demokratyczna Partia Robotnicza Robotnicy Syjonu (jidysz Jidisze Socjalistisz-Demokratisze Arbajter Partaj Poalej Cijon) – partia polityczna, zawiązana nielegalnie w lipcu 1905 r. na zjeździe w Ciechocinku, początkowo jako rosyjski Związek Socjalistów Żydowskich. Wywodziła się z ruchu robotniczego – wedle niektórych źródeł pierwsza grupa powstała w latach 1900—1901 w Jekaterynosławiu (ob. Dniepr, Ukraina), z inicjatywy żydowskich publicystów Dowa Bera Borochowa i Szymona Dobina.

Do 1902 r. powstały oddziały w dużych miastach Rosji, m. in. w Witebsku, Dyneburgu, Odessie, a także Warszawie i Wilnie. W 1903 r. powstała organizacja Poalej Syjon w Nowym Jorku, w 1904 r. – w Wielkiej Brytanii i Austrii (w tym w Galicji), w 1905 r. – w Palestynie.

Program, sformułowany przede wszystkim przez Dowa Bera Borochowa (1881–1917), łączył hasła socjalistyczne z syjonistycznymi. Głosił, że najlepszym rozstrzygnięciem problemów Żydów, utożsamianych w dużym stopniu z żydowskim proletariatem, będzie utworzenie, zorganizowanej na zasadach socjalistycznych, narodowej siedziby żydowskiej w Palestynie, a rozwiązaniem tymczasowym — autonomia kulturalno-narodowa Żydów w Polsce. W ślad za tym, w naszym kraju organizacja walczyła o zniesienie dyskryminacji Żydów, poprawę ich bytu i prawa pracownicze, prowadziła też szkolenie dla przyszłych osadników w Palestynie.

W połowie pierwszego dziesięciolecia XX w. ruch Poalej Syjon zyskał ramy partyjne. Szczególne znaczenie miał w tej mierze zjazd w Połtawie, odbyty w marcu 1906 roku. Przywódcami Poalej Syjon obrano wówczas Bera Borochowa i późniejszego prezydenta Izraela Icchaka Ben-Cwiego. Już w 1905 r. powstał wyodrębniony polski Związek Poalej Syjon, który także przystąpił do partii, jednakże zachowując autonomię organizacyjną i taktyczną. W 1907 r. Poalej Syjon liczyła w Rosji już 25 tys. członków, w tym wielu na ziemiach polskich, zwłaszcza w Warszawie. Oddział warszawski sformował nawet uzbrojoną bojówkę o sile sześćdziesięciu „strzelb”, mającą stawić czoła ewentualnym próbom pogromu czy antysemickim demonstracjom. Jeden z jego członków Izaak Tabenkin (1888–1971) już w 1912 r. wyjechał do Palestyny, gdzie został jednym z ojców ruchu kibucowego.

Na kongresie w Hadze w sierpniu 1907 r. powstała Światowa Federacja Poalej Syjon. Przystąpiły do niej odrębnie związki polski i rosyjski. Kolejne kongresy ruchu miały miejsce w Krakowie (1909), Wiedniu (1911) i Sztokholmie (1919). W 1916 r. Poalej Syjon przystąpiła do II Międzynarodówki. W 1918 r. partia rozpoczęła legalną działalność w Polsce. Niebawem polska Poalej Syjon (z zaboru rosyjskiego) połączyła się ze swoją odpowiedniczką z byłej zachodniej Galicji, a w 1921 r. – z tzw. Galicji Wschodniej.

Latem 1920 r. na V kongresie Światowego Związku Poalej Syjon w Wiedniu doszło do rozłamu, który doprowadził do powstania Poalej Syjon-Lewicy i Poalej Syjon-Prawicy. Tłem był brak zgody pomiędzy delegatami w kwestii partii przynależności do III Międzynarodówki i Organizacji Syjonistycznej. Wyłoniły się dwa skrzydła. Lewica była „za” Międzynarodówką, Prawica – przeciw. Podział na Poalej Syjon-Lewicę i Prawicę potrwał przez całe dwudziestolecie międzywojenne. Z dzisiejszego punktu widzenia nieco utrudnia on obserwację dziejów ruchu, tym bardziej, że w kolejnych latach dochodziło do następnych podziałów, przegrupowań i fuzji.

W naszym kraju przeważało lewe skrzydło, wpływowe zwłaszcza w Warszawie i Łodzi oraz w szeregach członków związków zawodowych. Polska Poalej Syjon-Lewica, skądinąd największa przedstawicielka lewicy Poalej Syjon na świecie, aż do 1937 r. odmawiała wchodzenia w koalicję z innymi partiami socjalistycznymi i syjonistycznymi. Sama nie była przy tym jednolita, przeżywając w kolejnych latach przemiany wewnętrzne. Na początku lat 20. XX w. jej lewe skrzydło odeszło do Komunistycznej Partii Polski. W 1924 r. partia zrezygnowała z zamiaru przystąpienia do III Międzynarodówki. Na gruncie polskim Poalej Syjon-Lewica domagała się stworzenia autonomicznych instytucji żydowskich, w tym wyłączenia spraw wyznaniowych spod kompetencji gmin żydowskich (co zmieniło by je w swoiste ciała samorządowe) oraz uznania jidysz za narodowy język Żydów w Polsce. W 1931 r. grupa członków Lewicy we wschodniej części byłej Galicji utworzyła, wraz z częścią działaczy Bundu, Ogólnożydowską Partię Robotniczą, bliską komunistom (zdelegalizowaną w 1934 roku). W 1937 r. Poalej Syjon-Lewica przystąpiła do Światowej Organizacji Syjonistycznej, a także podjęła pracę w ramach Ligi Pomocy Pracującym w Palestynie. Jej przywódcami byli Lew Holenderski, Icchok Lew, Antoni Buchsbaum, Józef Keller, Nachum Rafalkes, Szachno Sagan. Rolę organów prasowych pełniły tygodniki „Arbeter Wełt” i „Arbeter Cajtung”.  Z Poalej Syjon-Lewicą związana była organizacja młodzieżowa Borochow Jugnt.

Poalej Syjon-Prawica (pełne miano: Niezależna Żydowska Socjalistyczna Partia Robotnicza Robotnicy Syjonu) pozostała w Światowej Organizacji Syjonistycznej, była też sekcją Międzynarodówki Socjalistycznej. Słabsza z początku, stopniowo powiększała swoje wpływy, zyskując zwłaszcza w latach trzydziestych XX wieku. W 1923 r. przyłączyła się do niej część młodzieżowej organizacji Ceirej Cijon, a w 1925 r. — organizacja Wolność (Dror). Z partią współpracowała też Żydowska Socjalistyczna Młodzież Robotnicza (Jidysze Socjalistisze Arbeter Jungt). W 1933 r. Poalej Syjon-Prawica częściowo połączyła się z lewicową, syjonistyczną partią Hitachdut („Zjednoczenie”). Przywódcami Poalej Syjon-Prawicy byli: Anszel Rajs (przewodniczący), N. Kantorowicz, L. Lewin i wybitny historyk Ignacy Schiper. Jako organy prasowe funkcjonowały tygodnik „Unzer Sztyme” i dziennik „Unzer Wort”.

Podczas okupacji niemieckiej w okresie II wojny światowej obie frakcje uczestniczyły w tajnym życiu politycznym oraz w ruchu oporu w gettach. Poalej Syjon-Lewica w getcie warszawskim weszła w skład Żydowskiego Komitetu Narodowego i Bloku Antyfaszystowskiego. Wśród działaczy byli przywódcy ruchu oporu m.in. wspomniany Szachno Sagan, Emanuel Ringelblum, Hersz Berliński, Adolf Berman.

Po wojnie obie partie wznowiły działalność w ramach Centralnego Komitetu Żydów w Polsce.

Poalej Syjon-Lewica była reprezentowana w Krajowej Radzie Narodowej (jako Związek Robotników Żydowskich), następnie w Sejmie Ustawodawczym. Jej przywódcą został Adolf Berman. W tym okresie realizowała program rozwoju obu społeczności żydowskich, w Polsce i Palestynie, w tym drugim przypadku – we współpracy ze Związkiem Radzieckim i ludnością arabską. Liczyła ok. 2 tys. członków, zwłaszcza robotników i członków spółdzielni.

Na czele Poalej Syjon-Prawicy stanął uczestnik powstania w getcie warszawskim Józef Sack. Celem tej partii, aktywnej zwłaszcza do połowy 1947 r., stała się masowa emigracja Żydów do Palestyny (także nielegalna, tzw. Bricha), a następnie budowa państwa żydowskiego w sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią. To właśnie z Prawicą związany był obóz szkoleniowy Hagany w Bolkowie, szykujący żołnierzy do armii żydowskiej w Palestynie.

19 października 1947 r. obie partie połączyły się pod kierownictwem Adolfa Bermana, przybierając nazwę Zjednoczona Żydowska Partia Robotnicza „Poalej Syjon” w Polsce. Choć do fuzji nie przystąpiło prawe skrzydło Prawicy, i tak powstała najsilniejsza partia żydowska w Polsce. W swej ostatniej postaci Poalej Syjon posiadała komitety terenowe w 60 miejscowościach, przede wszystkim na Dolnym Śląsku. Nadzorowała 20 spółdzielni, Związek Żydowskich Robotniczych Klubów Sportowych „Gwiazda” (12 klubów), ośrodki produktywizacji, kluby robotnicze, kuchnie ludowe, biblioteki, świetlice itd. Z jednej strony wspomagała budowę socjalizmu w Polsce, z drugiej – wspierała tworzenie państwa żydowskiego w Palestynie, w tym otwarcie granic dla masowej emigracji. Jej silna początkowo pozycja w prezydium Centralnego Komitetu Żydów Polskich i komitetach wojewódzkich stała się celem ataków ze strony Frakcji PPR przy CKŻP. Ostatecznie, Poalej Syjon została rozwiązana przez władze komunistyczne z dniem 1 lutego 1950 roku.

Warto dodać, że prawe skrzydło Prawicy, które nie weszło w skład zjednoczonej partii, 17 lipca 1947 r. połączyło się ze wspomnianą już partią syjonistyczno-socjalistyczną Hitachdut, która także wznowiła działalność w zmienionej rzeczywistości. Nowa formacja, nosząca oficjalną nazwę Żydowska Syjonistyczno-Socjalistyczna Partia Robotnicza „Poalej Syjon-Hitachdut” w Polsce, a kierowana przez Sacka, została zlikwidowana przez władze państwowe w grudniu 1949 roku.

Organizacji wywodzące się w ruchu Poalej Syjon istnieją do naszych czasów. W Izraelu były to przede wszystkim dwie duże partie polityczne: Partia Robotników Ziemi Izraela (Mapai), pod przewodnictwem pierwszego premiera Dawida Ben Guriona (jej następczynią jest współczesna Izraelska Partia Pracy) oraz Zjednoczona Partia Robocza (Mapam). W Stanach Zjednoczonych taką organizacją jest Ameinu (www.ameinu.net), w Wielkiej Brytanii – Jewish Labour Movement (www.jewishlabour.uk). W światowym ruchu syjonistycznym tradycję dawnej Poalej Syjon-Prawicy kontynuuje World Labour Zionist Movement, a Lewicy – World Union of Meretz.

Bibliografia

• Aleksiun N., Dokąd dalej? Ruch syjonistyczny w Polsce 1944–1950, Warszawa 2002.

Treść hasła została częściowo przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.