Literatura pol. tego okresu (schyłek XVI–poł. XVIII w.), wykazująca związki z eur. zjawiskami baroku, wywodziła się z rozmaitych nurtów kulturowych, czerpała wzory z tradycji renesansu i nowych koncepcji twórczych, kultury sarmackiej, potrydenckich kierunków myśli religijnej. U źródeł jej rozwoju legły: kryzys renes. wizji świata, nowe pojmowanie życia jako epizodu przed wiecznością, spory o filozofię człowieka i podstawowe wartości w ziemskim przemijaniu.
We wczesnym baroku (ok. 1580–1620) ukształtowały się 2 nurty — metafizycznej poezji rel., dociekającej sensu zmienności świata, dram. znikomości życia ze znamiennymi rozliczeniami z własnym ja, motywami konwersji, troską o odróżnianie wartości od pozorów; zbiorowy podmiot liryczny zmienił się na indywidualny, pojawiły się nowe ekspresyjne środki wyrazu i techniki wersyfikacyjne (Sęp Szarzyński Rytmy, Grabowiecki Setnik rymów duchownych, S. Grochowski, K. Twardowski); przeciwstawny nurt — poezji „światowych rozkoszy” (H. Morsztyn, Sz. Zimorowic), stawiał sobie za cel utrwalenie przemijających fascynacji bogactwem i urodą świata doznawanego zmysłami, opiewanie miłości jako największej wartości. Nurt ten rozwijał się zwł. w nawiązującej do nowości eur., popularnej liryce melicznej, ogłaszanej w anonimowych zbiorkach „pieśni–tańców–padwanów”, przenikał do krajów sąsiednich, wschodnich.
W tradycji czarnoleskiej formowała się poezja ziemiańska portretująca (Żywot szlachcica we wsi A. Zbylitowskiego) czy głębiej włączona w barok. dylematy, w pytanie: „com ja jest” (K. Miaskowski). Od schyłku XVI w. wyodrębniał się mieszczańsko-plebejski, wielogatunkowy zespół anonimowych utworów literatury sowizdrzalskiej, kryt. wobec ideałów i mitów kultury szlacheckiej, kośc., ale i mieszczańskiej. Ich autorzy ukazywali konflikty społ. i obyczajowość warstw niższych (J. Jurkowski, Jan z Kijan), zwracali uwagę na heroizm pracy fiz. (W. Roździeński Officina feraria). Na wzór niem. Tilla Eulenspiegla Jan z Kijan stworzył postać Nowego Sowiźrzała. Swoista dla poetów tego kręgu postawa polemiczna sprzyjała rozwojowi form satyrycznych, humorystycznych, tworzeniu groteskowych wizji „świata na opak” i różnych metod parodiowania, lit. (psalm, aforyzm, pieśń rycerska) i n. typów wypowiedzi (statut, prognoza kalendarzowa, nowiny). Parodie wzorców właściwych dla oficjalnych debat były wykorzystywane także w utworach dram. (Synod klechów podgórskich, Sejm panieński), związanych zapewne ze sceną jarmarczną, na którą trafiały także misteria, intermedia, dramaty misteryjne, np. J. Gawatowica Tragedia, albo Wizerunk śmierci przeświętego Jana Chrzciciela (wyst. 1619).
Na pograniczu literatury poza retoryką i kaznodziejstwem (szczególny autorytet zyskał Skarga, jako teoretyk przemiany kulturowej) kształtowała się proza narracyjna w diariuszach i itinerariach (M. Radziwiłł Peregrynacja do Ziemi Świętej), różnie ujmowanych relacjach wojennych (S. Żółkiewski, S. Maskiewicz, W. Dembołęcki). Powstawały cenione przekłady zarówno dzieł dawnych (np. Wergiliusza), jak i bardziej współcz. (T. Tasso).
Na pełnym rozwoju literatury barok. (ok. 1620–1680) zaciążyły ograniczenia cenzuralne po umocnieniu się kontrreformacji, kryzysie szkolnictwa parafialnego, schyłku literatury sowizdrzalskiej. Był to jednak czas istotnych przemian i sporów o cele poezji i środki wyrazu. Teoretykiem i poetą łac. o eur. sławie stał się M.K. Sarbiewski, który w lirykach i wykładach określał stosunek nowej sztuki poet. wobec antyku i renesansu; na ten temat wypowiadali się też K. Twardowski i Ł. Opaliński, a w sporze o style retoryki Sz. Starowolski i K. Opaliński atakowali powszechnie uprawiane barok. kaznodziejstwo (F. Birkowski, J. Mijakowski). Pisarz reformacyjny, D. Naborowski, ujmował poezję jako harmonię sprzeczności. Bracia Opalińscy korzystali z barok. środków wyrazu, choć za swój uważali bliższy klasycyzmu „styl naturalny”, Krzysztof przyswoił literaturze pol. gatunek rzym. satyry (Satyry), Łukasz w publicystyce (Rozmowa Plebana z Ziemianinem) przekonywał o potrzebie reform wewnętrznych. Konieczność rozwoju miast dostrzegał autor łac. i pol. aforyzmów (popularnych także za granicą) — A.M. Fredro. Mistrzem poezji barok. okazał się J.A. Morsztyn, który szukając środków wyrażenia kolizji miłości i cywilizacji, budował libertyńskie konfrontacje miłości i religii, dwornej i prymitywnej sztuki kochania, a przede wszystkim egzaminował sprawność języka poezji i sztuki konceptyzmu. Typ pol. komedii szlacheckiej stworzył P. Baryka (Z chłopa król, wyst. 1633).
Podejmowano próby nawiązania do zanikającej tradycji eposu rycerskiego (m.in. anonimowe Obleżenie Jasnej Góry Częstochowskiej, epika S. Twardowskiego). Krytyczną i ironiczną analizę tradycyjnego wzoru rycerza dał w lirykach Z. Morsztyn, odwołując się do własnych doświadczeń i tworząc odmianę liryki żołnierskiej o wymowie antywojennej. Próbę stworzenia nowego eposu, wiernego wobec historii, kryt. wobec współczesności, podjął w Wojnie chocimskiej W. Potocki. W prozie, w gatunkach pamiętnikarskich pojawiły się różne typy gawędy (S. i B. Maskiewiczowie, A.S. Radziwiłł, J. Jerlicz) oraz narracji — bliższy historiografii (S. Oświęcim) lub literaturze (J. Ossoliński). Kształtowały się początki historiografii lit. (Sz. Starowolski), paremiografii (G. Knapiusz, S. Rysiński), kolekcjonerstwa dzieł pol. piśmiennictwa (Wirydarz poetycki J.T. Trembeckiego), oratorstwa (A. Trzebicki, K. Woysznarowicz, J. Pisarski), regularnej prasy („Merkuriusz Polski Ordynaryjny”).
W późnym baroku (ok. 1680–1740), po umocnieniu się kontrreformacji, panowanie cenzury pogorszyło warunki rozwoju literatury, wpłynęło też na zmianę podejmowanej tematyki. Potocki rozpoczął pracę nad cyklem bibl., następnie zbiorami liryków i fraszek Ogród, Moralia i Poczet herbów. W. Kochowski po ogłoszeniu Niepróżnującego próżnowania zajął się historiografią, twórczością rel., syntezą poet. Psalmodia polska. Twórczość komediowa S.H. Lubomirskiego ustąpiła miejsca dziełom rel. i polit.; popularność zyskały zwł. powieść dyskursywna Rozmowy Artaksesa i Ewandra oraz dialog De vanitate consiliorum.
Wyrazem trudnej sytuacji pisarzy był rozwój swoistego rachunku sumienia w wierszach do cenzorów, rozkwit anonimowej twórczości, gł. satyrycznej i kryt.; w tym duchu ujmowano próby syntez (Małpa człowiek). Znakomity, rokok. poemat A. Korczyńskiego Złocista przyjaźnią zdrada, do XX w. pozostał w rękopisie. Poparciem cieszyły się: twórczość rel., kazania bogate w (często sensacyjne) egzempla, medytacje poet. wiążące motywy grozy i żartu (K. Bolesławiusz, D. Rudnicki), w czym mistrzem był J. Baka.
Dobrze rozwijały się formy pamiętnikarskie. Wśród wielu tekstów pojawił się złożony wierszem pamiętnik liryczny (A. Stanisławska) i najwybitniejszy staropol. — J.Ch. Paska (Pamiętniki, powstały 1690–95, wyd. 1836). Barokowe pamiętnikarstwo swobodne w doborze epizodów tematycznych i form narracji (poetyka gawędy) stanowiło ważne ogniwo rozwoju prozy lit. i źródło inwencji wielu późniejszych powieści polskich. W późnym baroku postępował, wspomagany wzorami eur., proces rewizji systemów wartości, podjęto rozprawę z klejnotem szlacheckim, „złotą wolnością”. Po tradycyjnych związkach z literaturą wł. i wzorami wł.-hiszp. kształtowały się związki z Francją ważne dla literatury, teatru, przemian kulturowych.
Czesław Hernas
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.
