Ostpreussen, hist. prowincja państwa pruskiego. Za datę faktycznego powstania P.W. uznaje się rok 1701, gdy koronacja elektora brandenb. Fryderyka III na króla „w Prusach” (jako Fryderyk I) przekształciła księstwo prus. (czyli Prusy Książęce) w królestwo; nazwa „Prusy Wschodnie” utrwaliła się dopiero w XIX w. W XVIII w. terytorium to (zw. Królestwem Pruskim) było tytularnie gł. krajem monarchii brandenb.-prus., lecz stopniowo zostało pozbawione wcześniejszych odrębności polit., m.in. przez likwidację lub znaczne ograniczenie organów samorządu stanowego (szlachty i miast). Po wielkich stratach ludnościowych 1709–10 (epidemia dżumy) nastąpił rozwój kolonizacji wewn., rozszerzało się zastępowanie pańszczyzny czynszem, władze państw. popierały tworzenie manufaktur; podczas wojny siedmioletniej 1758–62 P.W. znajdowały się pod okupacją rosyjską. W wyniku I rozbioru Polski (1772) do P.W. przyłączono Warmię, a odłączono pow. kwidzyński (przeszedł do Prus Zachodnich). W 1807 P.W. były teatrem działań wojennych Francji przeciwko Prusom i Rosji, zakończonych pokojem tylżyckim 1807. W XIX w. prowincja P.W. ze stolicą w Królewcu dzieliła się na 2 rejencje: królewiecką i gąbińską; 1829–78 P.W. były połączone z Prusami Zach. w jedną prow. Prusy; 1905 została utworzona trzecia rejencja — olszt.; rejencje dzieliły się na powiaty. Część ludności P.W. stanowili potomkowie osadników pol. zamieszkujący pd. tereny prowincji (Mazury). W XIX w. uprzemysłowienie zach. Niemiec i Śląska poważnie zmniejszyło znaczenie gospodarcze P.W. w państwie prus.; w prowincji dominowały rolnictwo, hodowla i przemysł drzewny, jedynym dużym miastem był Królewiec.

Podczas I wojny świat. działania wojenne 1914–15 objęły znaczną część P.W. i spowodowały dotkliwe straty. W 1919–39 P.W. były oddzielone od reszty Niemiec pol. Pomorzem. Na mocy traktatu wersalskiego 1919 oraz w wyniku plebiscytu 1920 włączono do Polski niewielkie tereny na pd.-zach. pograniczu P.W., Kłajpeda z okręgiem 1919–23 była pod fr. administracją, następnie do początku 1939 należała do Litwy. Walki toczone pod koniec II wojny świat. (I–IV 1945) przyniosły zniszczenia gł. w rejonie Królewca. Na mocy układu poczdamskiego 1945 terytorium P.W. zostało podzielone między Polskę i ZSRR; Polska otrzymała część pd. (Mazury i Warmia), część pn. z Królewcem i Gąbinem została włączona do Ros. FSRR (obecnie obwód kaliningradzki w Federacji Ros.), okręg Kłajpedy przyłączono do Litew. SRR (od 1990 w Rep. Litew.).

Historia Pomorza, t. 2, cz. 2, t. 3, cz. 1–3, red. G. Labuda, Poznań 1984–2001, t. 4, red. S. Salmonowicz, Toruń 2000–02;

Warmia i Mazury. Zarys dziejów, Olsztyn 1985.

Henryk Rutkowski

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.