praca przymusowa w III Rzeszy – praca przymusowa wykonywana pod groźbą kary przez osobę, która nie przystąpiła do niej dobrowolnie; niedopuszczalna wg konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1930. W III Rzeszy, wbrew obowiązującym normom prawnym i obyczajowym, od 1938 przygotowaniami do wykorzystania niewolniczej siły roboczej innych narodów zajmowały się: urząd planowania gospodarczego w Ministerstwie Pracy Rzeszy oraz naczelne dowództwo Wehrmachtu. W latach II wojny światowej Niemcy starali się zaspokoić deficyt siły roboczej, zmuszając do pracy na terytorium swojego państwa ok. 12 mln osób ze wszystkich krajów okupowanych, w tym. ok. 2,8 mln z Polski (także nieletnich). Większość Polaków została wywieziona przymusowo (dobrowolnie wyjechało kilkadziesiąt tysięcy, niektórzy, by uchronić się od niebezpieczeństw grożących w GG — np. dekonspiracja uczestników podziemia, także niekiedy Żydzi) i 1939–41 stanowili oni najliczniejszą, a po 1941 drugą co do liczebności (po obywatelach ZSRR) grupę wśród robotników przymusowych; deportacje z Polski na roboty trwały z różnym nasileniem przez cały okres okupacji. W 1942–45 generalnym pełnomocnikiem do spraw siły roboczej był F. Sauckel, który zintensyfikował terror jako narzędzie akcji werbunkowej, zwłaszcza na terenach ZSRR i Polski. Robotników przymusowych zatrudniano w rolnictwie, przedsiębiorstwach przemysłowych w Zagłębiu Ruhry, zakładach zbrojeniowych Kruppa, Flicka, IG-Farben i in. Polacy i obywatele ZSRR byli najgorzej traktowanymi robotnikami z krajów okupowanych; karani za najdrobniejsze uchybienie (m.in. chłostą), byli zmuszani do wykonywania ciężkiej pracy w wymiarze do 72 godzin tygodniowo; trudne warunki bytowe i brak dostatecznej opieki lekarskiej powodowały wielką śmiertelność. Po II wojnie światowej sądy państw koalicji antyhitlerowskiej traktowały pracę przymusową w III Rzeszy jako zbrodnię wojenną i zbrodnię przeciw ludzkości. RFN w chwili swego powstania przyjęła obowiązek zadośćuczynienia za krzywdy wyrządzone przez III Rzeszę, jednak praw do odszkodowań dla robotników przymusowych z Polski i in. krajów Europy Środkowowschodniej odmawiano przez 50 lat; dopiero 1999 władze RFN zgodziły się na wypłatę symbolicznych odszkodowań dla pozostałych przy życiu robotników przymusowych.

H. Szurgacz Przymusowe zatrudnienie Polaków przez hitlerowskiego okupanta w latach 1939–1945, Wrocław 1971;

E. Seeber Robotnicy przymusowi w faszystowskiej gospodarce wojennej..., Warszawa 1972;

Cz. Łuczak Polscy robotnicy przymusowi w Trzeciej Rzeszy podczas II wojny światowej, Poznań 1974.

Die Kehrseite der „Wiedergutmachung”, Hrsg. H. und H. Fischer-Hübner, Gerlingen 1990.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.