regularne i konspiracyjne pol. formacje zbrojne, walczące 1939–45 w obronie Polski i w celu wyzwolenia kraju spod okupacji. W IX–X 1939 w kampanii wrześniowej dowodzone przez Nacz. Wodza (marsz. E. Rydz-Śmigły) armie Wojska Polskiego 1939, jednostki pol. lotnictwa wojsk. i Polskiej Marynarki Wojennej oraz formacje ochotnicze broniły RP przed agresją niem. i sowiecką; stoczyły bitwy, m.in.: graniczną, nad Wartą i Bzurą, pod Tomaszowem Lubelskim, w obronie Westerplatte, Wybrzeża, Modlina, Warszawy, Lwowa, Grodna (z Armią Czerwoną) oraz pod Kockiem; w działaniach wojennych wzięło udział ok. 1 mln żołnierzy, później niektóre oddziały przeszły do działań partyzanckich, prowadzonych do jesieni 1940, m.in. w Borach Tucholskich, na Podlasiu, Nowogródczyźnie i Kielecczyźnie (hubalczycy). 26 IX 1939 w przeddzień kapitulacji Warszawy, na rozkaz marsz. Rydza-Śmigłego, została powołana konspiracyjna organizacja wojsk. Służba Zwycięstwu Polski; na przeł. 1939 i 1940 na rozkaz premiera rządu RP na uchodźstwie i Nacz. Wodza gen. W. Sikorskiego utworzono Związek Walki Zbrojnej, II 1942 przekształcony w Armię Krajową (wojsko Polskiego Państwa Podziemnego). Na obszarze całego kraju powstawały konspiracyjne organizacje wojsk. i zbrojne, które stopniowo, w ramach akcji scaleniowej, podporządkowywały się ZWZ-AK (konspiracja w Polsce 1939–45). Zwierzchnictwa władz Pol. Państwa Podziemnego nie uznawały organizacje komunist. (GL, AL) oraz część radykalnego skrzydła obozu nar. (Organizacja Wojsk. Związek Jaszczurczy). W 1944 w oddziałach partyzanckich, gł. AK (zmobilizowanych w ramach akcji „Burza”) i w powstaniu warsz. 1944 walczyło ponad 100 tys. żołnierzy; uczestniczyli w wyzwoleniu wielu miejscowości, m.in. Wilna (operacja „Ostra Brama”). Jednocześnie od jesieni 1939 poza granicami kraju trwało formowanie, podporządkowanych władzom RP na uchodźstwie, regularnych formacji wojsk. (Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie), dowodzonych przez Nacz. Wodza: IX 1939–VII 1943 gen. Sikorskiego (od XII 1939 Nacz. Wodza całości Sił Zbrojnych RP), VII 1943–IX 1944 gen. K. Sosnkowskiego, IX 1944–XI 1946 gen. T. Komorowskiego (II–V 1945 obowiązki Nacz. Wodza pełnił gen. W. Anders). Początkowo we Francji i Syrii, później w W. Brytanii i Palestynie, organizowano jednostki wojsk lądowych, które jednocześnie z okrętami Pol. Marynarki Wojennej i lotnikami Pol. Sił Powietrznych uczestniczyły w operacjach militarnych aliantów, m.in. 1940 pod Narwikiem, w obronie Francji, bitwie o W. Brytanię, 1941 pod Tobrukiem, 1944–45 we Francji i Holandii. W 1941–42 w ZSRR formowano Armię Pol. pod dowództwem W. Andersa, po ewakuacji do Iraku połączoną z WP na Środk. Wschodzie w Armię Pol. na Wschodzie, z której 1943 wydzielono Drugi Korpus Pol., uczestniczący 1944–45 w kampanii włoskiej. W V 1945 jednostki PSZ na Zachodzie liczyły ok. 200 tys. żołnierzy, 1946 zostały rozwiązane. W 1943–44 po zerwaniu pol.-sowieckich stosunków dyplomatycznych, komuniści pol. zorganizowali w ZSRR Pierwszą Dywizję Piechoty im. T. Kościuszki, następnie Pierwszy Korpus Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, przekształcony w Armię Polską w ZSRR 1944; VII 1944 powstało WP (Nacz. Dowódca gen. M. Żymierski), podporządkowane KRN i PKWN, sformowano armie Wojska Polskiego 1944–45 (IV 1945 liczyły ok. 200 tys. żołnierzy), walczące m.in. w Warszawie, w operacjach: pomor. (II–III 1945) i berlińskiej (IV–V 1945), później m.in. użyte do zwalczania podziemia niepodległościowego; formacje pol. walczące na froncie wsch. faktycznie podlegały Dowództwu Armii Czerwonej i były dowodzone przez generałów i oficerów sowieckich (III 1945 stanowili oni ponad połowę oficerów WP). W końcowym okresie II wojny świat. PSZ na wszystkich frontach liczyły ok. 600 tys. żołnierzy (2 armie, 3 korpusy i kilkadziesiąt innych jednostek).

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.