formacje wojsk. tworzone zarówno po stronie państw centr. (Austro-Węgry i Niemcy), jak i koalicji (gł. Rosja, Francja), jako wyraz dążenia do odzyskania niepodległości przez walkę zbrojną. Po stronie państw centr. powstawały jako realizacja zamierzeń części pol. polityków z Galicji i Królestwa Pol., którzy zakładali, iż wniesienie przez Polskę nawet niewielkiego udziału orężnego do walki toczącej się między zaborcami, zamanifestuje aktualność kwestii pol. i unaoczni powszechnie konieczność przyznania Polsce autonomii lub, w sprzyjających warunkach, niepodległości; kadrę tych formacji stanowili członkowie polskich organizacji wojskowo-niepodległościowych 1908–14.
Inicjatorem tworzenia p.f.w. po stronie państw centr. był J. Piłsudski. W dniu wybuchu wojny austr.-ros. (6 VIII 1914) skierował kompanię kadrową na teren Królestwa Pol., na Kielce (zajęte 12 VIII), próbując (bez powodzenia) wywołać wśród ludności Królestwa Pol. nastroje sprzyjające masowemu powstaniu przeciw Rosji. Jednocześnie organizował zaciąg ochotników w Krakowie (w ciągu tygodnia ok. 3 tys. ochotników), tworząc z nich 1. pułk strzelców, który stał się zaczątkiem Legionów Polskich w I wojnie światowej, organizowanych za zgodą władz austr., pod patronatem Naczelnego Komitetu Narodowego. Prawie od początku istnienia znalazły się one w centrum działań wojennych i walczyły w składzie wojsk austr. na froncie rosyjskim. 20 IX 1916 przemianowane przez ces. Franciszka Józefa I, w celu pozyskania przychylności Polaków, na Polski Korpus Posiłkowy (PKP), a 10 IV 1917 przekazane przez władze austr. dowództwu niem., które włączyło je częściowo do organizowanej Polskiej Siły Zbrojnej (PSZ). Po kryzysie przysięgowym VII 1917 część legionistów internowano, część włączono do armii austr., część pozostała w PKP, część ukrywała się, a niektórzy działali nielegalnie w Polskiej Organizacji Wojskowej, która XI 1918 odegrała istotną rolę w rozbrajaniu Niemców na terenie Królestwa Pol. i w przejmowaniu władzy od Austriaków w Galicji.
Patronat nad tworzeniem p.f.w. walczących po stronie ros., organizowanych z inicjatywy W. Gorczyńskiego, objął Komitet Narodowy Polski. Na przeł. 1914 i 1915 rozpoczęto formowanie Legionu Puławskiego (ok. 1 tys. żołnierzy, walczył na froncie III–IX 1915), zmniejszony w czasie działań bojowych do 105 żołnierzy, pod koniec 1915, po naborze ochotników, przekształcony w Bryg., 1917 — w Dywizję Strzelców Pol. (walczyła na Podolu latem 1917), która po wydaleniu komunistów i po reorganizacji weszła w skład I Korpusu Pol. (Korpusy Polskie w Rosji: I Korpus — formowany od VIII 1917 na Białorusi, II — formowany od XII 1917 w Besarabii, III — formowany od XII 1917 na Ukrainie); latem 1918 I Korpus został zdemobilizowany, a rozbrojeni żołnierze otrzymali możliwość powrotu do kraju, II — po bitwie pod Kaniowem 11 V 1918 część internowanych żołnierzy zbiegła z transportu do obozów lub udała się do innych pol. formacji wojsk. w Rosji, III — zdemobilizowany VI 1918 przez wojska austro-węgierskie. Po wybuchu rewolucji październikowej 1917 pol. rewol. jednostki wojsk. walczyły po stronie sowieckiej Rosji (Biełgorodzki Pułk, formowany II–IV 1917 w Biełgorodzie, liczył 17 tys. żołnierzy) oraz w ros. wojskach kontrrewol. (Dywizja Rumszy, formowana zimą na przeł. 1918 i 1919, walczyła w składzie Czechosłowackiego Korpusu w Rosji, oraz Dywizja Żeligowskiego, utworzona X 1918, uczestniczyła w walkach koło Odessy z Armią Czerwoną i oddziałami ukr. S. Petlury, wiosną 1919 wróciła do Polski i została przemianowana na 10. Dywizję Piechoty WP); ich kadrę stanowili Polacy służący w armii ros., pol. jeńcy z armii niem. i austro-węgierskiej oraz rozproszeni żołnierze Korpusów Pol. w Rosji.
We Francji pierwszy oddział pol. ochotników (bajończycy) powstał wkrótce po wybuchu wojny, został włączony do 1. pułku Legii Cudzoziemskiej, rozwiązany po walkach pod Suchez 16 VI 1915; IV 1917 rozpoczęło się formowanie Armii Polskiej we Francji w I wojnie światowej, politycznie podporządkowanej Komitetowi Narodowemu Polskiemu w Paryżu; większe jednostki były tworzone zwł. od przeł. 1917 i 1918, gdy zaczęli napływać ochotnicy ze Stanów Zjedn., Brazylii i Holandii; byli też werbowani ochotnicy z armii fr., a jesienią 1918 nastąpił masowy napływ z wł. obozów tworzonych dla jeńców z armii austro-węgierskiej (1919 Armia Pol. liczyła ok. 68,5 tys. żołnierzy); Armia Pol. objęła także formacje wojsk. utworzone poza Polską, m.in. w Rosji; 1. pułk strzelców uczestniczył w walkach na froncie w Szampanii VI–VII 1918, a 1. dywizja strzelców VIII–XI 1918 — na odcinku Rambervillers–Raon-l’Étape; dca J. Haller (od X 1918); IV–VI 1919 Armia Pol. została przewieziona z Francji do Polski, a IX 1919 połączona z WP.
M. Wrzosek Polskie Korpusy Wojskowe w Rosji w latach 1917–1918, Warszawa 1969;
tegoż Polski czyn zbrojny podczas pierwszej wojny światowej 1914–1918, Warszawa 1990.
Mieczysław Wrzosek
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.
