Pacyfikacje niemieckie na ziemiach polskich w czasie II wojny światowej 1939–45 – niem. akcje terrorystyczne stosowane podczas II wony świat. na ziemiach pol. gł. wobec ludności wsi, obejmujące masakry bez oszczędzania dzieci, kobiet i starców, wysiedlenia, deportacje do obozów, więzień i prac przymusowych, rabunek dzieci w celu germanizacji (dzieci rabunek), palenie zabudowań, grabieże i niszczenie mienia. Przeprowadzane zgodnie z celami wojennymi III Rzeszy (zdobycie Lebensraumu) od chwili rozpoczęcia działań wojennych przez cały czas trwania okupacji, były jednym z przejawów polityki eksterminacyjnej wobec ludności pol. (okupacja niemiecka ziem polskich). Wielu pacyfikacji dokonano bez żadnej konkretnej przyczyny w celu zastraszenia ludności i wymuszenia posłuszeństwa wobec władz okupacyjnych; inne towarzyszyły akcjom „oczyszczania” terenów dla kolonizacji niem. (Zamojszczyzna). Stosowano je także, wg zasady zbiorowej odpowiedzialności, jako odwet za działalność ruchu oporu, ukrywanie Żydów czy pomoc jeńcom; niektóre były środkiem do wymuszania wygórowanych świadczeń materialnych.

Akcji pacyfikacyjnych skierowanych przeciw ludności wiejskiej dokonywano gł. na terenach Generalnego Gubernatorstwa i w okręgu białostockim; na ziemiach wcielonych do Rzeszy (Kraj Warty) stosowano inne formy terroru i eksterminacji, zwłaszcza masowe wysiedlenia i deportacje do prac przymusowych. Główną rolę w przekształcaniu ziem pol. w „niemiecką przestrzeń życiową” odgrywał Reichsführer SS i szef niem. policji H. Himmler. 7 X 1939 A. Hitler na mocy tajnego dekretu o umacnianiu niemczyzny powierzył mu zadanie zniemczenia nowo zdobytych terenów, osiedlenia na nich żyjących za granicą Niemców i likwidacji „niebezpiecznych” grup ludności. W otoczeniu Himmlera opracowywano zarówno kompleksowy Generalny Plan Wschodni, jak też podejmowano decyzje dotyczące poszczególnych akcji terrorystycznych i pacyfikacyjnych. 31 XI 1942 Himmler wydał zalecenie jak najostrzejszego traktowania osób pomagającym partyzantom („bandytom”) i pociąganie ich do odpowiedzialności zbiorowej (Kampfanweisung für die Banditenkämpfung im Osten); podległy Himmlerowi aparat terroru był wspierany przez Wehrmacht. Na mocy zarządzenia z 16 XII 1942 szef Nacz. Dowództwa W. Keitel zwolnił z odpowiedzialności za czyny zbrodnicze żołnierzy uczestniczących w zwalczaniu ruchu oporu, zobowiązując ich do stosowania wszelkich środków w sposób nieograniczony, również wobec kobiet i dzieci. Akcje pacyfikacyjne wspierał rząd GG; X 1943 H. Frank wydał rozporządzenie o zwalczaniu zamachów na niem. dzieło odbudowy w GG, przewidujące karę śmierci dla każdego Polaka, którego aparat okupacyjny uznał za wroga. Pierwszych pacyfikacji dokonali oficerowie i żołnierze Wehrmachtu, ostrzeliwując niebronione miejscowości lub po ich zajęciu mordując ludność cywilną, m.in. 3–4 IX 1939 w Złoczewie rozstrzelali ok. 200 mieszk.; po zakończeniu działań wojennych pacyfikacje przeprowadzali funkcjonariusze SS i formacji policyjnych pod osłoną, a często przy czynnym udziale, Wehrmachtu. 30 III–11 IV 1940 pod dowództwem G.F. Krügera dokonano wielkiej akcji pacyfikacyjnej w dystrykcie radomskim pod pretekstem walki z oddziałem partyzanckim mjra H. Dobrzańskiego (Hubala), którego podczas tej akcji nie rozbito, natomiast zmasakrowano ludność 31 wsi, mordując 712 ich mieszkańców i paląc 620 zagród. Kolejna wielka akcja pacyfikacyjna została przeprowadzona 1941 podczas wkraczania Wehrmachtu na Białostocczyznę; klęski militarne III Rzeszy i obawa przed wzmagającym się ruchem oporu skłoniły władze okupacyjne do szczególnego nasilenia akcji pacyfikacyjnych 1943–44; w 6 pacyfikacjach użyto samolotów Luftwaffe, które zbombardowały w.: Momoty Dolne, Momoty Górne, Pawłów (kilkakrotnie), Tokary i Sochy na Lubelszczyźnie oraz Klew w Łódzkiem; niektóre miejscowości były pacyfikowane wielokrotnie, np. Aleksandrów, gdzie 1939–44 zamordowano 290 mieszk., zraniono 43, deportowano na roboty przymusowe 434, spalono 113 gospodarstw. Większość pacyfikacji cechowało wyjątkowe bestialstwo; we w. Łaźnie 5 dzieci, po zastrzeleniu matek, pogrzebano żywcem; przypadki palenia żywych ludzi zdarzyły się w kilkudziesięciu miejscowościach; po 10 i więcej osób spalono żywcem we w.: Będków, Biała, Borowiec, Brenna, Bór Kunowski, Cecylówka, Ciepielów Stary, Jabłoń-Dobki, Henryków, Michniów, Pogorzany, Przyrów, Rakówka, Raszówka, Serbinów, Skronina, Szarajówka, Ulatowo, Wanaty, Zygmuntów. Ogółem okupanci niem. dokonali na ziemiach pol. kilku tys. pacyfikacji, podczas których mordowali bezbronnych mieszkańców; tylko podczas ok. 800 akcji, w których uśmiercono po 10 i więcej osób, pozbawiono życia 20 tys. ludzi. Do wsi, które podczas pacyfikacji straciły ponad 100 mieszk., należą: Borów (232 ofiary, w tym 103 dzieci), Cyców (111), Jamy (147), Józefów (170), Kaszyce (117), Kitów (174), Krasowo-Częstki (257, w tym 83 dzieci), Krusze (148), Kulno (100), Lipniak-Majorat (ponad 370), Łążek (187), Michniów (203, w tym 48 dzieci), Milejów (150), Mrozy (ponad 100), Olszanka (103), Rajsk (ponad 143), Różaniec (ok. 200), Skłoby (265), Smoligów (ok. 200), Sochy (183), Sumin (118), Szczecyn (368, w tym 71 dzieci), Lewików-Wanaty (109). Najwięcej wsi zostało spacyfikowanych na Lubelszczyźnie, Kielecczyźnie i w okręgu białostockim. Całkowicie zniszczono wsie: na Lubelszczyźnie — Barłogi, Bończa, Borowiec, Borów, Celiny, Chłaniów, Goliszowice, Jamy, Łążek, Łysaków, Olszanka, Pardysówka, Pawłów, Pikule, Rudka, Sochy, Sumin, Szarajówka, Szczecyn, Wiszenki, Wólka Boniecka, Wólka Szczecka, Zalesie; w Łódzkiem — Rędziny, Wygoda; w Małopolskiem — Ochotnica Dolna, Poręba Dzierżna; w Mazowieckiem — Feliksów, Gać (Radiowo), Helenówek, Kamieniec, Kaczory, Krzynowłoga Mała, Łoś, Polesie Nowe, Polesie Stare, Rybitew, Sieraków, Stanisławów, Teofilów, Wanaty, Zaborówek; w Podkarpackiem — Jasło, Kamionka, Majdan Golczański, Mostki, Ocieka, Żmigród Nowy; w Podlaskiem — Budy, Gruszki, Hajdukowszczyzna, Jabłoń-Dobki, Janowo, Jasionowo, Jaziewo, Kapitańszczyzna, Kopytkowo, Krasowo-Częstki, Miklaszewo, Pogorzelce, Polkowo, Rajsk, Sikory-Tomkowięta, Skupowo, Sowin Gród, Stoczek, Teremicki, Wnory-Wandy, Zabłocie; w Świętokrzyskiem — Adamów, Dębowe Pole, Hucisko, Królewiec, Ludwików, Michniów, Radoszyce, Skałka Polska, Skłoby, Swaryszew, Zygmuntów, Żuchowice. Na terytorium Polski zajętym przez ZSRR (okupacja sowiecka ziem polskich 1939–41) terror okupacyjny był wymierzony przede wszystkim w kierownicze warstwy społeczeństwa pol., ziemiaństwo, przedsiębiorców, osadników wojsk.; 1940–41 przeprowadzono 4 wielkie akcje deportacyjne ludności pol. w głąb ZSRR, które objęły ponad 350 tys. osób. Po zajęciu tych terenów przez Wehrmacht, okupanci niem. dokonywali pacyfikacji wsi, w czasie których oprócz Polaków mordowali Białorusinów i Ukraińców; jednocześnie, podsycając konflikt ukr.-pol., sprzyjali masowemu niszczeniu wsi pol. i rzeziom ich mieszkańców przez nacjonalistów ukr. na Wołyniu oraz w województwach: tarnopolskim, stanisławowskim i lwowskim. Zmusiło to do ucieczki na teren GG ok. 200 tys. Polaków.

Dokumenty dotyczące pacyfikacji ludności wsi pol. nie zostały przedstawione Międzynar. Trybunałowi Wojsk. w Norymberdze (1946). Trybunał ten, na podstawie dowodów dotyczących pacyfikacji w innych krajach, uznał je za zbrodnie wojenne i przeciw ludzkości. Podobnie traktowały pacyfikacje sądy państw koalicji antyhitlerowskiej.

K. Leszczyński, Pacyfikacje wsi, [w:] Eksterminacja ludności w Polsce 1939–1945, Poznań–Warszawa 1962;

Hitlerowski terror na wsi polskiej, red. Cz. Madajczyk, Warszawa 1965;

J. Fajkowski, Wieś w ogniu, Warszawa 1972;

Zamojszczyzna — Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów, red. Cz. Madajczyk, t. 1–2, Warszawa 1979.

Stanisław Kania

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.