Pierwsza osada o nazwie Upik powstała w tym miejscu najprawdopodobniej w XIII wieku. Był to niewielki, drewniany gród. Pewniejsze informacje o Lanckoronie pochodzą dopiero z XIV wieku. W 1336 r. król Kazimierz Wielki ufundował we wsi kościół, a w 1361 r. pozwolił wójtowi osady założyć w tym miejscu miasto. 31 marca 1366 r. król w odrębnym przywileju nadał Lanckoronie prawo magdeburskie. Wtedy też pozwolił na bezcłowy dowóz piwa do miasta i wolny wyrąb drewna z przeznaczeniem na budowę.

W tym okresie Lanckorona mogła rozwijać się prężnie m. in. dzięki królewskim polowaniom urządzanym w tutejszych lasach za panowania Władysława Jagiełły. W 1410 r. władca ten przekazał miasteczko Zbigniewowi z Brzezia, marszałkowi koronnemu.

Od 1444 r. miastem władał syn Zbigniewa, Mikołaj. W tym samym roku w Budzie Władysław III potwierdził nadanie Lanckoronie praw miejskich. W kolejnych latach miasto należało do dzieci Mikołaja. Na początku XVI w. dobra lanckorońskie oddawano Mikołajowi Jordanowi z Zakilczyna w najem, jednak w 1512 r. król Zygmunt I pozwolił Spytkowi z Jarosławia, kasztelanowi krakowskiemu, wykupić miasto i zamek. Dobrami po śmierci męża w 1572 r. zarządzała żona Anna.

W XVI w. w mieście rozwijał się przemysł i rzemiosło. Wystawiano kramy z płótnami tkaczy. Działały jatki, rzeźnie, zakłady szewców, krawców, kuśnierzy, publiczna łaźnia, browar.

Kolejnymi właścicielami dóbr byli: Barbara z Hlebowiczów Wolska, Kacper Bekiesz, Anna de Sarcanady Bekieszowa oraz Mikołaj Zebrzydowski. Rodzina Zebrzydowskiego od 1590 r. związała się z Lanckoroną aż na trzy pokolenia.

W 1660 r. wojska szwedzkie zajęły tutejszy zamek. Według zeznań mieszczan lanckorońskich Szwedzi spalili wówczas: 79 domów, 23 stodoły ze zbożem oraz jatki rzeźnicze, piekarskie i szewskie.

17 czerwca 1623 r. umarł Mikołaj Zebrzydowski. Po jego śmierci dobra lanckorońskie dziedziczyli kolejno: syn Jan Zebrzydowski (zm. 1642), kasztelan lubelski Franciszek Zebrzydowski (zm. 1650) i starosta krakowski Michał Zebrzydowski (zm. 1667). Po śmierci Michała Zebrzydowskiego majątkiem zarządzała jego żona Marianna. Nadmierne obciążenia, które nakładała na chłopów, doprowadziły do buntu poddanych w 1670 roku. Po śmierci Marianny Lanckorońskiej dobra otrzymał dożywotnio Jan Karol ks. Czartoryski.  Po śmierci księcia w 1694 r. Jan III nadał Lanckoronę Józefowi Boguszowi Słuszce. Następnie, 4 grudnia 1700 r., August II ofiarował dobra Józefowi Myszkowskiemu, kasztelanowi sandomierskiemu. Po jego śmierci starostwo zostało przekazane w dożywocie Franciszkowi Wielopolskiemu.

Za czasów starostwa Józefa, syna Franciszka, konfederaci barscy, dowodzeni przez Maurycego Beniowskiego, zmusili stacjonującą w zamku załogę królewską do przejścia na ich stronę. Konfederaci otrzymali też wsparcie Francuzów oraz kawalerii płk. Józefa Miączyńskiego. Zamek pozostał w rękach konfederatów do czasu wkroczenia armii austriackiej 8 czerwca 1772 roku. Nowy rząd przeznaczył zamek na więzienie dla jeńców i kryminalistów, co przyczyniło się do całkowitej dewastacji wnętrz budynku[1.1]. Już trzy lata wcześniej, w 1769 r., pożar w Lanckoronie strawił wiele domów i budynków gospodarczych[1.2].

17 marca 1774 r. Austriacy przejęli starostwo w Lanckoronie. Trzy lata później podzielili miasto i wystawili je na licytację. Część starostwa kupiła Franciszka z Krasińskich. W mieście było wówczas 180 właścicieli domostw zobowiązanych do płacenia czynszu rocznego do kasy starostwa. Po śmierci Krasińskiej majątek otrzymała jej córka, Maria Carignan Montleart. Po śmierci Marii dobra odziedziczyli z kolei jej synowie – Maurycy i August Montleartowie. Nowi właściciele sprzedali majątek Habsburgom z Żywca. 29 września 1839 r. Feliks Ludwik hr. Saint-Genois d’Anneaucourt nabył pozostałą część Lanckorony.

W XIX w. Lanckorona na długo została odsunięta od większych szlaków komunikacyjnych. Dopiero w 1884 r. powstała stacja kolejowa Kalwaria Zebrzydowska Lanckorona, łącząca miasto z Krakowem (przez Skawinę), Żywcem i Bielsko-Białą. Dzięki uruchomieniu połączeń kolejowych już na przełomie XIX i XX w. Lanckorona przeżywała prawdziwy boom budowlany.

W okresie międzywojennym Habsburgowie zmuszeni byli sprzedać Lanckoronę lwowskiemu Bankowi Ziemskiemu Kredytowemu, który odsprzedał ją Zygmuntowi Lewakowskiemu, późniejszemu senatorowi II RP. Ten z kolei w 1923 r. sprzedał górę zamkową z ruinami Ludwikowi Hammerlingowi, emigrantowi ze Stanów Zjednoczonych, właścicielowi Brodów, także senatorowi II RP. Od niego zaś dobra wykupił w 1930 r. magistrat.

W okresie międzywojennym Lanckorona stała się znaną miejscowością letniskową – głównie dzięki walorom krajobrazowym, bliskości Krakowa, a także kąpielom rzecznym. Usilne starania związane z rozwojem uzdrowiska czynili m.in. Józef Lorenz, nauczyciel z Galicji, znany działacz społeczny oraz Józef Putek, późniejszy poseł na sejm ziemi wadowickiej. W latach 20. XX w. działało tu wiele pensjonatów. Do większych należały wille: Gąsiorówka, Wrzos, Przedwiośnie, Willa Róż, Tadeusz, Słoneczna, Zbyszek, Bajka, Widok itd. W tym czasie wybudowano kąpielisko oraz założono mały park na Górze Lanckorońskiej. Aktywnie działało również Towarzystwo Upiększania Lanckorony. Co roku do miasta przyjeżdżało ok. 1–2 tys. kuracjuszy – głównie artystów, aktorów i literatów.

W latach 30. XX w. na trasie Kraków – Lanckorona jeździł autobus, wcześniej na letników czekał przy stacji kolejowej samochód należący do Lorenza oraz liczne fury, furmanki i dorożki. Pełna letników w sezonie – na co dzień Lanckorona była niewielką gminą: 1,8 tys. mieszkańców (w latach 30. XX w.), co spowodowało, zgodnie z wprowadzonymi przepisami, utratę praw miejskich w 1934 roku.

Podczas II wojny światowej do Lanckorony nadal przyjeżdżali letnicy – często byli to niemieccy oficerowie. W tym czasie bywał tu m. in. Gustaw Holoubek. Po wojnie miasteczko odwiedzali artyści Piwnicy pod Baranami, studenci ASP, literaci, muzycy. Obecnie Lanckorona nadal jest wsią, a od 1999 r. należy do powiatu wadowickiego w województwie małopolskim.

Nota bibliograficzna

• Grodnicki A., Na Lanckoronie i stokach Żarku, Kalwaria Zebrzydowska 1995.
• Gustawicz B., Lanckorona, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. V, red. F. Sulimierski, W. Walewski, B. Chlebowski, Warszawa 1884, s. 68–72 [online] http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_V/70 [dostęp: 29.12.2020].
• Harasimczak J. H., Kalwaria Zebrzydowska, Lanckorona i okolice. Przewodnik historyczny, Krosno 2002.
• Sypowski F., Miasta Lanckorony świadki przeszłości, Wieliczka 1938.
• Wiśniak K., Powietrznicy w Lanckoronie. Historia letniska, Kraków 2008.
• Zarewicz L., Lanckorona. Monografia historyczna, Kraków 1885.