przewrót majowy – wojsk. zamach stanu, dokonany 12–14 V 1926 przez J. Piłsudskiego. Po zaprzestaniu pełnienia funkcji Naczelnika Państwa Piłsudski nie zrezygnował z wpływu na bieg spraw publ.; po powołaniu 28 V 1923 rządu Chjeno-Piasta z W. Witosem na czele, Piłsudski ostentacyjnie przeniósł się do Sulejówka, a 30 V podał się do dymisji z zajmowanego stanowiska szefa Sztabu Generalnego; okres 1923–24 wykorzystał do aktywizacji środowiska kombatanckiego w celu stworzenia własnej siły polit. potrzebnej mu do pozaparlamentarnego zdobycia władzy; rozwinął ożywioną działalność publicyst. i pisarską, by rozbudować własną legendę i skompromitować przeciwników polit.; w licznych wystąpieniach ostro krytykował Narodową Demokrację, nieudolności systemu parlamentarno-demokr. (m.in. „sejmokrację”, „partyjniactwo”, korupcję); domagał się ograniczenia uprawnień sejmu na rzecz władzy wykonawczej; żądał pozbawienia sejmu wpływu na armię. Występował pod hasłem sanacji — polit. i moralnego uzdrowienia kraju; w tej akcji zyskał poparcie stronnictw lewicy, przekonanych że po dojściu do władzy przeprowadzi on reformy społ.; poważne oparcie stanowili związani z nim oficerowie wywodzący się gł. z Legionów Polskich i POW; Piłsudski utrzymywał też kontakty z niektórymi kołami konserwatywnymi.

U podłoża p.m. leżała pogarszająca się sytuacjia polit. i gosp. państwa (traktaty lokarneńskie 1925, zachwianie waluty, niestałość rządów). Po dymisji A. Skrzyńskiego, 10 V 1926 utworzono gabinet z W. Witosem jako premierem, będący nawrotem do niepopularnych rządów Chjeno-Piasta; przeciw rządowi ostro wystąpiły stronnictwa lewicy parlamentarnej; powsz. niezadowolenie polit. wykorzystał Piłsudski. Na czele wiernych mu oddziałów wojsk., zgrupowanych w Rembertowie (pod pretekstem ćwiczeń wojsk., na rozkaz byłego min. spraw wojsk. gen. L. Żeligowskiego), udał się 12 V 1926 do Warszawy, licząc, że demonstracja ta spowoduje przekazanie mu władzy. Mimo prób mediacji (12 V rozmowa Piłsudskiego z prez. S. Wojciechowskim na moście Poniatowskiego, a w nocy z 12 na 13 V z marszałkiem sejmu M. Ratajem) rząd zdecydował się bronić legalnej władzy, wprowadził stan wyjątkowy w Warszawie, woj. warsz. i części lubelskiego oraz wezwał posiłki wojsk. z okręgu lwowskiego i Wielkopolski. Do akcji Piłsudskiego włączyli się jego zwolennicy ze Strzelca; poparły go też stronnictwa lewicy parlamentarnej: PPS, Stronnictwo Chłopskie, PSL „Wyzwolenie”, niektóre partie mniejszości nar., KPP; 13 V został zorganizowany przez PPS strajk kolejarzy, który miał opóźnić nadejście wojsk wiernych rządowi. Po 3-dniowych walkach ulicznych oddziały Piłsudskiego opanowały całą Warszawę. Prezydent Wojciechowski wraz z rządem 14 V przenieśli się do Wilanowa, gdzie w późnych godzinach wieczornych, podali się do dymisji. W nocy z 14 na 15 V obowiązki głowy państwa przejął Rataj; w porozumieniu z Piłsudskim nakazał bezzwłocznie zawieszenie broni, a 15 V powołał rząd K. Bartla z Piłsudskim jako min. spraw wojsk.; 31 V 1926 Piłsudski został wybrany na Prez. RP, ale zrzekł się tej godności, a na kandydata wysunął I. Mościckiego, którego wybór 1 VI na prezydenta zalegalizował p.m. i zapoczątkował okres zw. rządami sanacji; faktyczna władza znalazła się w rękach Piłsudskiego, który nie rozwiązał parlamentu, ale pozbawił go roli nadrzędnej, dążąc do zdecydowanego wzmocnienia władzy wykonawczej; przeprowadził „rewolucję bez rewolucyjnych konsekwencji”. W p.m. po stronie rządowej uczestniczyło ok. 8 tys. żołnierzy, po stronie Piłsudskiego — ok. 13 tys.; śmierć poniosło 379 osób (w tym 164 cywilów), a 920 zostało rannych; straty materialne oszacowano na ok. 200 tys. złotych. Zob. też Piłsudski Józef.

A. Garlicki, Przewrót majowy, Warszawa 1987.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.