przemieszczenia ludności związane z przebiegiem działań wojennych, skutkami polityki ludnościowej państw okupacyjnych oraz decyzji mocarstw alianckich w sprawie powojennego ładu w Europie, podjętych na konferencji jałtańskiej i konferencji poczdamskiej, a także decyzjami władz polskich.
Zapoczątkowane podczas kampanii wrześniowej 1939 ewakuacją instytucji państwa pol. i żywiołową ucieczką ludności cyw. przed wojskami niem.; w końcowym okresie działań wojennych (po agresji sowieckiej 17 IX) władze państw. RP, oddziały WP i grupy ludności przeszły do Rumunii, na Węgry, Litwę i Łotwę (łącznie ok. 150 tys. osób); później część (50 tys.) przedostała się do Francji i na Bliski Wschód, uczestniczyła w rekonstrukcji władz RP i formowaniu WP we Francji, a po jej upadku — w W. Brytanii; z okupowanego kraju stopniowo, gł. przez Słowację i Węgry, przedostało się do Francji i W. Brytanii kilkanaście tys. osób.
W Polsce władze okupacyjne (okupacja sowiecka ziem polskich 1939–41, okupacja niemiecka ziem polskich 1939–45) przeprowadzały przymusowe przemieszczenia ludności (deportacja), m.in. wysiedlenia z obszarów włączonych do III Rzeszy i z niektórych terenów GG (Zamojszczyzna), przesiedlenia w głąb państw okupacyjnych do pracy przymusowej, wywóz do więzień i obozów, przewożenie jeńców wojennych i kierowanie do pracy przymusowej, rabunek i wywóz dzieci w celu germanizacji, wysiedlenie ocalałej ludności Warszawy po powstaniu warsz. 1944 (łącznie ponad 6 mln osób); do Wehrmachtu i Armii Czerwonej wcielono ok. 0,5 mln obywateli państwa polskiego. W 1943–44 terror UPA na terenach na zachód od linii Curzona i walki frontowe spowodowały żywiołową ucieczkę ludności pol. (ok. 300 tys. osób). W końcowym okresie wojny w wyniku ewakuacji (ucieczki przed Armią Czerwoną) Prusy, Pomorze i Śląsk opuściło ok. 4 mln Niemców (wypędzeni). Z Polski w nowych granicach do 1948 deportowano do sowieckiej i bryt. strefy okupacyjnej Niemiec pozostałą ludność niem. (prawie 4 mln osób).
Po zakończeniu II wojny świat. poza Polską znalazło się ponad 5 mln osób; ostatecznie nie powróciło do kraju ok. 0,5 mln. Do 1950 z zach. stref okupacyjnych Niemiec oraz z Francji, Belgii, W. Brytanii, Włoch do kraju repatriowało się ok. 2 mln byłych więźniów, jeńców wojennych, robotników przymusowych, żołnierzy PSZ na Zachodzie i Wehrmachtu. W wyniku wymiany ludności z Polski do ZSRR, 1944–48 wysiedlono Ukraińców i Białorusinów (ok. 0,5 mln), a do kraju wraz z wojskiem (w tym w Armii Czerwonej) i w ramach tzw. repatriacji przybyło ponad 1,5 mln Polaków i Żydów, gł. z terenów państwa pol. włączonych 1939 do ZSRR. Na tzw. ziemiach odzyskanych osiedliła się większość Polaków z ZSRR, reemigrantów z Francji, Niemiec, Belgii, Jugosławii i Rumunii (ok. 200 tys.) oraz ludność z ziem starych (ok. 3 mln), a 1947 przymusowo władze pol. przesiedliły na nie Ukraińców, Łemków i Bojków („Wisła”); akcją osiedleńczą kierował Państw. Urząd Repatriacyjny (PUR). Do 1950 Polskę opuściło kilkaset tys. osób, w tym ponad 100 tys. Żydów, w większości przybyłych wcześniej z ZSRR. W prawie całkowicie zniszczonej Warszawie 1945–46 ponownie zamieszkało ok. 0,5 mln, a ze wsi do miast przeniosło się ponad 1,5 mln osób. Ogółem 1939–50 na ziemiach pol. (uwzględniając zmiany granic RP) i z Polski do innych krajów przemieściło się 15–20 mln osób (część kilkakrotnie).
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.
