przeludnienie agrarne (demogr.) – nadmiar ludności żyjącej na danym terenie na wsi i pracującej w rolnictwie. Rozróżnia się p.a. bezwzględne i względne; p.a. bezwzględne określa się liczbą osób utrzymujących się z rolnictwa, których przejście do pracy w innych działach gospodarki nie wpłynęłoby na ilościowe i jakościowe obniżenie produkcji roln.; p.a. względne to liczba ludności roln., która mogłaby odejść z rolnictwa bez zmniejszenia rozmiarów produkcji, lecz przy jego lepszym wyposażeniu techn. i zmianach struktury agrarnej.

P.a. pojawiło się w czasach nowoż. wraz ze wzrostem liczby ludności na wsi, powstaniem warstwy chłopów bezrolnych, zwiększeniem się liczby gospodarstw karłowatych i małorolnych, a także ze wzrostem wydajności pracy, później również — powierzchni gruntów uprawnych. Początkowo p.a. było hamowane okresowymi klęskami głodu i epidemiami, w 2. poł. XVIII–1. poł. XIX w. — rozwojem sezonowej emigracji zarobkowej oraz odpływem ludności wiejskiej do miast. Na znaczną skalę p.a. wystąpiło w okresie narastania stosunków kapitalist. oraz rewolucji agrarnej, zwł. w regionach o dużym zagęszczeniu ludności i niewielkim rozwoju gospodarczym. Najszybciej problem p.a. został rozwiązany na W. Brytyjskich, gdzie w wyniku rozwoju przemysłu i wielkiej emigracji zamor. w XIX w. zawodowo czynni w rolnictwie 1881 stanowili tylko 13% ogółu zatrudnionych. Wolniej i później podobny proces dokonał się w innych krajach zach. Europy: 1930 zawodowo czynni w rolnictwie np. w Belgii stanowili 17% ogółu zatrudnionych, w Holandii 21%, Niemczech 25%, Danii 27%, jeszcze później we Francji, gdzie 1913 było ich 40%, 1954 — 27%. W XX w. w wyniku eksplozji demograficznej p.a. stało się olbrzymim problemem w większości krajów Azji, Afryki i Ameryki Łac., powodując masowy napływ ludności do miast.

W Polsce p.a. zaczęło się pojawiać w XVI w. i stopniowo przybierało coraz większe rozmiary. W 2. poł. XIX w. objęło zwł. słabo uprzemysłowione obszary zaborów austr. i pruskiego. Doprowadziło to do znacznej stałej emigracji zarobkowej z ziem pol., która w dużej mierze rozładowała sytuację w zaborze prus. (1871–1910 objęła ona ok. 60% przyrostu naturalnego); w Galicji p.a. nadal istniało (chociaż 1881–1910 emigracja objęła 28% przyrostu naturalnego). W okresie międzywojennym p.a. nadal powiększało się w rezultacie wysokiego przyrostu naturalnego na wsi i niewielkich możliwości znalezienia pracy poza rolnictwem, zwł. w okresie kryzysu 1930–35. Ocenia się, że 1935 bezwzględne p.a. wynosiło 22% ludności roln. (ok. 2,5 mln osób). Po II wojnie świat., 1945–48 wielkość p.a. stopniowo zmniejszała się gł. wskutek migracji związanych z zasiedlaniem Ziem Zach. i Pn. Polski, później w związku z przyspieszoną industrializacją kraju, która powodowała odpływ ze wsi zwł. młodzieży oraz gwałtowny wzrost liczby chłopów-robotników; podczas gdy 1931 w rolnictwie pracowało 64,9% ogółu zatrudnionych, to 1950 — 53,6%, 1960 — 43,3%, 1980 — 29,7%, 1998 — 25,1%.

J. Poniatowski Rozmiary przeludnienia rolnictwa w świetle krytyki, Warszawa 1937;

Bezrobocie wśród chłopów, Warszawa 1939;

M. Mieszczankowski Struktura agrarna Polski międzywojennej, Warszawa 1960.

J. Saville Rural Depopulation in England and Wales 1851–1951, London 1957;

F. Dovring Land and Labor in Europe in the Twentieth Century, 1900–1950, ed. 3, The Hague 1965.

Juliusz Łukasiewicz

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.