Pomorze Nadodrzańskie, terytorium hist. nad M. Bałtyckim między Pomorzem Gdańskim a Meklemburgią. We wczesnym średniowieczu sięgało na zachodzie dolnej Odry, na południu dolnej Warty i Noteci, zasięg wsch. ukształtował się później; w IX w. z plemion pomor. (Pomorzanie) zostali wymienieni Wolinianie i Pyrzyczanie. Zapewne ok. 967–972 Mieszko I opanował P.Z. i uzależnił je od państwa Piastów; 1000 zał. biskupstwo w Kołobrzegu, które już ok. 1007 przestało istnieć, gdy P.Z. usamodzielniło się w wyniku wojen Bolesława I Chrobrego z Niemcami (zachodniopomorskie księstwo). W XI w. istniało kilka księstw pomor., rozwinęły się też niezależne republiki miejskie (Wolin, Szczecin). W wyniku działań wojennych ok. 1123 Bolesław III Krzywousty ponownie poddał P.Z. zwierzchnictwu Polski; lennikiem został Warcisław I, który zjednoczył to terytorium i rozszerzył swoje panowanie za Odrę na ziemie Wieletów (Luciców), a utracił na rzecz Wielkopolski strefę nadnotecką. Umocnieniu więzi z Polską miała służyć chrystianizacja księstwa (od 1140 biskupstwo w Wolinie, ok. 1176 przeniesione do Kamienia, do 1188 podlegało arcybiskupstwu gnieźn.).
W 2. poł. XII w. związki polityczne P.Z. z Polską osłabły — 1181 księstwo uznało zwierzchnictwo cesarstwa, 1185 Danii, a 1236 i 1250 Brandenburgii; w 2. poł. XII i w XIII w. P.Z. okresowo dzieliło się na 2 księstwa: szczecińskie i dymińskie (Dymin, niem. Demmin); w tym czasie poniosło znaczne straty terytorialne na rzecz Brandenburgii na Zaodrzu i pograniczu z Wielkopolską. Książęta (zwł. Barnim I, zm. 1278) popierali kolonizację niem. na wsi i napływ Niemców do miast, co doprowadziło w późniejszych wiekach do germanizacji całego kraju (dynastia uległa zniemczeniu już w XIII w.); miasta należały do Hanzy i korzystały z jej przywilejów handl., m.in. ze zwolnień celnych w Danii; dużą rolę odgrywały: eksport zboża i handel śledziami. W 1295 nastąpił podział P.Z. na księstwo szczecińskie i księstwo wołogoskie (Wołogoszcz, niem. Wolgast); 1317 w posiadanie książąt wołogoskich przeszła ziemia sławieńsko-słupska (do 1357 zależne władztwo Święców, następnie księstwo słupskie dynastii P.Z., tzw. Gryfitów); 1325 do dzielnicy wołogoskiej przyłączono Rugię; w wojnach z Brandenburgią książęta P.Z. zdobyli 1338 niezależność.
Pod wpływem zagrożenia brandenb. i krzyżackiego w 2. poł. XIV w. nastąpiło zbliżenie P.Z. do Polski, które uległo rozluźnieniu dopiero w 1. poł. XVI w. Bogusław V poślubił córkę Kazimierza III Wielkiego, Elżbietę, a ich syn Kazimierz IV (Kaźko słupski) był desygnowany na następcę tronu pol. po Ludwiku Węgierskim; 1390 książę słupski został lennikiem Władysława II Jagiełły; Eryk Pomorski ze Słupska był królem Danii, Norwegii i Szwecji (1397–1439), co skonsolidowało dynastię P.Z., do którego od XV w. ograniczyło się pojęcie Pomorza. Od 1368 księstwo wołogoskie dzieliło się na coraz mniejsze dzielnice; 1455 książęta pomor. otrzymali od króla pol. ziemię bytowsko-lęborską w posiadanie zależne (od 1526 lenno). Po wygaśnięciu linii słupskiej i szczecińskiej 1478 Bogusław X zjednoczył P.Z., zaprowadził polit. stabilizację i wzmocnił międzynar. pozycję księstwa (służyło temu m.in. uznanie P.Z. 1521 za bezpośrednie lenno cesarza); po śmierci Bogusława X (1523) nastąpił ponownie podział na księstwa szczecińskie i wołogoskie (1532).
W 1534 wprowadzono na P.Z. reformację luterańską, 1545 uległo sekularyzacji biskupstwo kamieńskie oraz jego władztwo terytorialne wokół Kołobrzegu i Koszalina; reformacja sprzyjała germanizacji wsch. ziem kraju. W XVI–XVII w. wraz z rozwojem folwarków szlacheckich pogorszyła się sytuacja chłopów i osłabła pozycja miast. W czasie wojny trzydziestoletniej 1618–48 P.Z. od 1627 było okupowane przez wojska cesarskie, a od 1630 — przez Szwedów. W 1637 na Bogusławie XIV wygasła dynastia Gryfitów i ziemię bytowsko-lęborską włączono do Polski. Na mocy pokoju westfalskiego 1648 P.Z. zostało podzielone: Szwecja otrzymała Pomorze Zaodrzańskie z pasem ziemi na wschód od Odry (tzw. Pomorze Przednie lub Szwedzkie), resztę (tzw. Pomorze Tylne) 1653 zajęła Brandenburgia, która 1679 zdobyła na Szwedach Kamień i Gryfino. W 1701 brandenb. część P.Z. weszła w skład Królestwa Prus, które 1713–20 odebrało Szwecji Szczecin i część ziem zaodrzańskich, a 1815 resztę posiadłości pomorskich.
Wcielenie P.Z. do państwa prus. zapoczątkowało modernizację gosp., ale nowa kolonizacja nie zmieniła struktury rolnej prowincji, która była domeną wielkiej własności junkierskiej; rugi chłopskie zwiększyły areał folwarków, ale wyludniły kraj — od 2. poł. XIX w. sprowadzano robotników rolnych z zagranicy, gł. z Polski; wielkim ośrodkiem przem. stał się Szczecin (stocznie, metalurgia), rywalizujący jako port z Hamburgiem. Prowincja Pomorze ze stol. w Szczecinie dzieliła się na 3 rejencje z siedzibami w Koszalinie, Szczecinie i Strzałowie (niem. Stralsund). W XIX w. państwo prowadziło politykę germanizacji ludności kaszubskiej. Po I wojnie świat. 1919–39 P.Z. stało się graniczną prowincją Niemiec; zmniejszono napływ robotników rolnych z Polski. W końcowej fazie II wojny świat. 1945 P.Z. uległo dużym zniszczeniom. Na mocy układu poczdamskiego 1945 Polska otrzymała wsch. i środk. część P.Z. ze Szczecinem i Świnoujściem; ludność niem. została wysiedlona, jej miejsce zajęli osadnicy pol., wśród nich tzw. repatrianci z przedwojennych ziem pn.-wsch. Polski. Od 1999 P.Z. należy do woj. zachodniopomor. i woj. pomorskiego.
Historia Pomorza, t. 1–3, red. G. Labuda, Poznań 1969–2001, t. 4, red. S. Salmonowicz, Toruń 2000–02.
Henryk Rutkowski
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.
