W historii kultury i literatury pol. obejmuje 2. poł. XVIII i pocz. XIX w.; jest pierwszą epoką nowoż. kultury w P. Rozpoczęło się ok. 1750, z opóźnieniem względem Zachodu (oświecenie), a kresu dobiegło równocześnie — 1815, w trakcie kongresu wiedeńskiego. We wczesnym oświeceniu (1750–64) panował wciąż model kultury sarmackiej i późnobarok. estetyka. Edukacja jezuicka przyczyniała się do zepsucia języka i lit. gustu. Na progu nowej epoki szczególną rolę odegrała reforma edukacji przygotowana przez pijara, S. Konarskiego, który rozpoczął również batalię o udoskonalenie języka ojczystego. Rychło wsparli go na tym polu także inni, m.in. F. Bohomolec. W literaturze wczesnego oświecenia brak wybitniejszych zjawisk, nawet chlubne wyjątki miały znaczenie jedynie w skali lokalnej, jak np. twórczość J.E. Minasowicza, E. Drużbackiej i W. Rzewuskiego, zmierzających wprawdzie do klas. prostoty wyrazu, jednak tkwiących jeszcze w estetyce minionej epoki, zwł. w barok.-kontrreformacyjnym światopoglądzie. W najlepszych utworach Drużbackiej (Cztery pory roku) zderzenie przeciwstawnych estetyk zaowocowało wzmożoną ekspresją. U Rzewuskiego dominował już wzorzec klasycyst., o czym świadczył nawiązujący do utworów Horacego i N. Boileau poemat dydakt. Nauka wierszopiska (złożony z kunsztownych oktaw), pisany językiem klarownym i potoczystym. Jeszcze silniejsze tendencje barok. ujawniły się w przenikniętych obsesją śmierci groteskowych poezjach J. Baki oraz liryce rel. K. Benisławskiej, choć utwory te powstały w pierwszej fazie oświecenia dojrzałego.
W okresie tym — od wstąpienia na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764) do upadku państwa (1795) — realizowano król. program reform, któremu służył, wspierając i popularyzując go, mecenat nad nauką, sztuką i literaturą. Ważne miejsce w owym programie zajmował Teatr Narodowy, zał. 1765 — jako jeden z pierwszych w Europie. Istotne znaczenie miały także Szkoła Rycerska i Komisja Edukacji Narodowej. Rolę kulturotwórczą odgrywały czasopisma: nawiązujący do ang. „Spectatora” „Monitor” oraz pierwsze pol. czasopismo lit. „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Prądem lit., któremu patronował dwór monarszy był klasycyzm. Upatrywano w nim antidotum na kulturę zwyrodniałego baroku, miał oczyścić język, udoskonalić sposób wyrażania myśli, poprawić smak. Cechą charakterystyczną oświec. klasycyzmu pol. było przypisanie literaturze funkcji społ. (moralizatorskich, patriot., wychowawczych). Z biegiem czasu zaczęto kwestionować wychowawcze cele literatury, manifestować niezależność myślenia, podkreślać wagę indywidualnego przeżycia, rolę namiętności i uczucia. Alternatywne prądy lit. rozwijały się na prowincji, w niektórych dworach magnackich, zwł. Czartoryskich; patronowali oni sentymentalizmowi (w najsławniejszym ośrodku lit. w Puławach) i rokoko (imprezy kult. w podwarsz. Powązkach).
W poezji oświec. trudno znaleźć arcydzieła liryki, natomiast nieustannie owocowały nimi klasycyst. gatunki — bajka i satyra. Głosicielem oświec. ideałów, o znacznym wpływie na poezję tego czasu, której wykuwał drogę od estetyki barok. do klasycyst., był A. Naruszewicz, autor programowych ód i pełnych namiętności satyr (Reduty, Wiek zepsuty, Głupstwo), gromiących fircyków, głupców, świętoszków. Znamiona arcydzieł noszą satyry I. Krasickiego, należące do szczególnych osiągnięć artyst. w nowoż. dziejach tego gatunku literackiego. Krasicki-satyryk ukazuje bezsprzeczną głupotę oraz pozorną mądrość nowomodnych filutów i mędrków, skąpstwo, pieniactwo, pijaństwo i intrygi życia dworskiego. Zmienność perspektywy spojrzenia, trafnie uchwycone typy bohaterów, zróżnicowanie tonu wypowiedzi, subtelna ironia i doskonałość wiersza składają się na dzieło wybitne. Za takie uważa się także jego bajki epigramatyczne (Bajki i przypowieści), o precyzyjnej konstrukcji układu fabularnego, opartego na zasadzie symetrii. Twórcą innego typu bajki — narracyjnej, był S. Trembecki; bajki te cechuje plastyka, siła wyrazu, wyrazista pointa. Trembecki tworzył również wiersze polit., poematy filoz. i opisowe, w których głosił pochwałę tolerancji i in. idei oświec. (Polanka, Powązki), ale także ukazywał tragizm ludzkiej egzystencji. Rozkwit poematu heroikomicznego dokonał się za sprawą Krasickiego (Myszeida, Monachomachia). Wielkich dzieł nie stworzyli inni poeci dojrzałego oświecenia, związani z klasycyzmem, ale mający też wyraziste koneksje z sentymentalizmem i rokokiem, jak np. K. Węgierski czy J. Jasiński. Obaj byli indywidualistami, patrzącymi na świat z perspektywy jednostki, buntowali się przeciwko niesprawiedliwości społ.; byli z ducha rewolucjonistami, a także libertynami. Narastający w latach 80. nurt sentymentalizmu doszedł do głosu w twórczości F.D. Kniaźnina, a zwł. „poety czułego serca” F. Karpińskiego, autora sielanek (Laura i Filon), a także wybitnej poezji rel. (Pieśń o Narodzeniu Pańskim — incipit Bóg się rodzi, Kiedy ranne wstają zorze). Kniaźnin, twórca m.in. zgrabnych erotyków, prawdziwej wielkości dotknął w utworach powstałych w latach 90.
Powołanie do życia teatru publ. stworzyło warunki do rozwoju rodzimej dramaturgii. Nie ziściło się jednak marzenie o powstaniu wielkiej nar. tragedii. Rozwijała się gł. komedia satyryczna i obyczajowa (Bohomolec Małżeństwo z kalendarza, F. Zabłocki Fircyk w zalotach, J. Potocki Parady, napisane w języku fr.). W upowszechnianiu nowych idei i form lit. znaczną rolę odegrały przekładane z języka fr. dzieła Woltera, J.J. Rousseau, komedie Moliera. Sukcesy sceniczne odnosiły adaptacje sztuk obcych (ich zasady sformułował A.K. Czartoryski w przedmowie do Panny na wydaniu) i oryginalne próby w dziedzinie dramy mieszczańskiej. Wzrost świadomości estet. znalazł m.in. odbicie w poemacie F.K. Dmochowskiego Sztuka rymotwórcza. U schyłku Rzeczypospolitej największym powodzeniem cieszyły się sztuki o charakterze polit.: Powrót posła J. Ursyna Niemcewicza i Henryk VI na łowach W. Bogusławskiego; osiągnięcia opery nar. zapoczątkował Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale Bogusławskiego.
Za pierwszą „nowoczesną” powieść pol. uznaje się Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776) Krasickiego. Zarówno ten utwór, jak i in. powieści Krasickiego wywarły wpływ na kształt tego gatunku w ówczesnej P. Z perspektywy literatury powsz. bardziej interesujące wydają się jednak listy poet. i powiastki filoz. Krasickiego, Historia narodu polskiego Naruszewicza, a zwł. publicystyka polit. H. Kołłątaja i S. Staszica. Kołłątaj i Staszic przyczynili się do powstania tekstu Konstytucji 3 maja (pierwszej w Europie, a drugiej na świecie), uchwalonej 1791.
W okresie późnego oświecenia (1795–1815) powstało 1800 w prus. Warszawie pol. TPN, które stanęło na straży kultury narodowej. Odrodził się teatr, zaczęło funkcjonować zreformowane szkolnictwo. Literatura nie miała tak wielu osiągnięć, jak w okresie oświecenia dojrzałego, ale wydała przynajmniej 2 arcydzieła: poemat filoz.-opisowy Sofijówka Trembeckiego oraz powieść francuskojęzyczną J. Potockiego Rękopis znaleziony w Saragossie. Wartością artyst. odznaczyły się także: cykl ód Koźmiana oraz tragedie klasycyst.: Barbara Radziwiłłówna A. Felińskiego i Bolesław Śmiały A. Hoffmanna. W poezji późnego oświecenia silnemu, aczkolwiek kostniejącemu, nurtowi klasycyst. towarzyszył nurt sentymentalny o cechach wyraźnie preromant. (J.P. Woronicz), który dominował już w ówczesnej prozie (F. Bernatowicz, L. Kropiński, A. Mostowska, M. Wirtemberska).
Jerzy Snopek
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.
