Przypuszczalnie pierwsi Żydzi pojawili się w Bóbrce już w XV wieku. Żydowscy podatnicy wzmiankowani są w dokumentach z 1625 oraz 1661 roku. Nie ma zgodności co do czasu powstania bóbreckiej gminy żydowskiej. Niektórzy uważają, że nastąpiło to w XVI wieku[1.1], inni podają koniec XVII wieku[1.2]. W tym czasie bóbreccy Żydzi podlegali kahałowi lwowskiemu. W 1717 roku miejscowi Żydzi zapłacili podatek w wysokości 473 zł. O znaczeniu gminy żydowskiej w Bóbrce świadczy fakt, że organizowano tutaj zjazdy przedstawicieli okolicznych gmin, podczas których dyskutowano sprawę zbyt wysokich podatków nakładanych na społeczność żydowską. W 1765 roku w Bóbrce mieszkało 713 Żydów, odnotowano 71 domów żydowskich i 219 chrześcijańskich.

W 1710 roku w Bóbrce urodził się znany żydowski naukowiec oraz pisarz Izrael Ben Mosze Halevi Zamość (1710-1772). Uczył się on w Zamościu i przez jakiś czas żył w Berlinie, gdzie był jednym z nauczycieli znanego żydowskiego filozofa Mojżesza Mendelsona. Powróciwszy z Berlina zamieszkał w Brodach, centrum ówczesnego życia żydowskiego. Był jednym z pierwszych autorów, który w swoich utworach propagował idee żydowskiego oświecenia - haskali. Uczony szczególny akcent kładł na naukę matematyki, uważając, że pomoże ona w zrozumieniu Talmudu.

W drugiej połowie XVIII wieku rabinem Bóbrki był Simche ben Jakob z Bóbrki. Jego ojciec był rabinem we Lwowie.

Pod koniec XVII wieku na terytorium Galicji zaczęły rozprzestrzeniać się i umacniać wpływy ruchu „fałszywych mesjaszy” - najpierw Szabtaja Cwi (Sabbataja Cwi; 1626 – 1676), następnie Jakuba Franka (1726 – 1791). W Bóbrce pojawiali się zwolennicy herezji sabataistycznej: Mosze Kaminer z Żółkwi, Elisza Szor z Rohatyna oraz Fiszel ze Złoczowa. Z kolei frankizm nie znalazł w Bóbrce poparcia[1.3]. Po słynnych debatach między frankistami i talmudystami (w 1575 roku w Kamieńcu Podolskim oraz w 1759 roku we Lwowie) około 1000 frankistów przyjęło chrzest, jednak wśród nich nie było żadnego mieszkańca Bóbrki.

W wyniku pierwszego rozbioru Polski, w 1772 roku Bóbrka znalazła się w granicach zaboru austriackiego. Za panowania cesarza Józefa II, władze dążyły do unormowania ekonomicznej i prawnej sytuacji Żydów. Podjęto próby osadzenia Żydów w charakterze gospodarzy ziemskich. Wkrótce założono kolonię rolniczą, w której osadzono 69 żydowskim rodzin z cyrkułu brzeżańskiego, w tym 8 rodzin z Bóbrki. Władze austriackie dążyły do zasymilowania Żydów. Zabroniono im noszenia tradycyjnych strojów, nakazano mówienia po niemiecku, Żydzi musieli przyjmować niemieckie nazwiska. Wprowadzony został powszechny obowiązek szkolny dla dzieci żydowskich. Początkowo przepisy nie były przestrzegane, co skłoniło władze do ich zaostrzenia. Zaczęto otwierać szkoły niemieckie, zwłaszcza dla Żydów. Dzieci żydowskie nie mogły pobierać nauki w chederze, jeśli nie wykazały się zaświadczeniem, potwierdzającym naukę w szkole niemieckiej. Kolejne przepisy miały jeszcze bardziej radykalny charakter. Na ich podstawie Żyd mógł wziąć ślub lub zostać zatrudniony jako czeladnik i uczyć się zawodu tylko za okazaniem zaświadczenie, że uczęszczał do niemieckiej szkoły lub uczył się języka niemieckiego w domu. We Lwowie powstało specjalne seminarium dla nauczycieli żydowskich, które utrzymywane było z podatków żydowskich. Powołany został żydowski inspektorat szkolny, na czele którego stanął czeski maskil Herz Homberg. Założył on 48 szkół, wśród nich szkołę w Stryju, w Dolinie, a cztery lata później kolejne 51 szkół, m.in. w Kałuszu, Żurawnie i Bolechowie. Świecka szkoła niemieckojęzyczna działała w Bóbrce w latach 1786-1805[1.4].

Odwiedzając Bóbrkę w 1805 roku austriacki podróżnik Rohrer stwierdził, że choć wszyscy Żydzi są bardzo biedni, Bóbrka jest prawdziwym żydowskim sztetlem.

W 1818 r. średniozamożny Żyd, Elijahu ben Szlomo ze Stanisławowa, zorganizował Fundusz Pożyczek Bezprocentowych, który udzielał pożyczek bez odsetek potrzebującym Żydom (kapitał wynosił 600 florenów).

W 1849 roku do Bóbrki przybył Izrael Abramowicz, który zbierał pieniądze na rzecz żydowskiego osadnictwa w Palestynie. W Galicji działało kilku emisariuszy, co zaniepokoiło władze austriackie, które rozciągnęły kontrolę nad procesem poboru datków. Każde miasto musiało powołać osobę odpowiedzialną za nadzór nad zbiórką funduszy na cele palestyńskie. W Bóbrce funkcję tę pełnił Dawid Leiter. We wszystkich miastach Galicji Wschodniej Żydzi mogli zbierać tylko 3000 florenów rocznie[1.1.4].

Zgodnie z księgą ewidencyjną w 1851 roku w Bóbrce były już dwie synagogi. Silne wpływy w Bóbrce posiadali chasydzi, zwłaszcza dynastia chasydzka rabina Majera z Przemyślan oraz rabina Brandweina ze Stratynia.

W 1859 roku w Bóbrce mieszkało 2817 osób, z czego 1778 było Żydami. W tym samym roku władze austriackie zezwoliły Żydom osiedlać się na wsi.

Z inicjatywy dziedzica Hipolita Czajkowskiego w Bóbrce otwarto fabrykę odzieży Weissa Hoffa.

W 1868 roku Żydzi w Galicji zostali zrównani w prawach obywatelskich i od tej pory posiadali swoją reprezentację w radzie miejskiej. W Bóbrce na 24 radnych 8 było Żydami. W tym okresie przewodniczącym kahału był Abraham Dugie Lewinsohn, a rabinem Simsze Witeles (Vitalis). Jego następcą został rabin Benjamin Galer. Od 1901 do 1914 roku funkcję przewodniczącego gminy żydowskiej w Bóbrce sprawował Dawid Hollander. Jego zastępcą był Mejer Zuch. Pozostałymi członkami zarządu wybrani zostali Mojsze Fogel Icchak Landau, Szmuel Taubes, Jehuda Hersz Wind oraz Abraham Lewinsohn.

W 1898 roku w Bóbrce urodził się znany botanik Michael Zochary (1898-1983). W 1920 roku wyemigrował do Palestyny. Pracował na Hebrajskim Uniwersytecie w Jerozolimie. Jako botanik badał florę Bliskiego Wschodu. Opublikował ponad 100 prac naukowych. W 1952 roku został profesorem, a w 1954 otrzymał izraelską nagrodę za osiągnięcia w tej dziedzinie nauk.

Do pierwszych żydowskich prawników, którzy osiedlili się w Bóbrce należeli: dr Kahane, dr Diamanta i dr Rosenthala. Później przybył tutaj również dr Abraham Shrentzel, a przed I wojną światową w Bóbrce zamieszkał dr Dawid Rothfeld.

Jeszcze zanim Theodor Herzl skonkretyzował postulaty syjonizmu jako ruchu politycznego, w Bóbrce aktywni byli dwaj działacze syjonistyczni: Mechel Matizes i Szmuel Schleider. Dołączyli do ruchu organizującego zbiórki na rzecz osadnictwa żydowskiego w Palestynie.

Wraz z pojawieniem się na scenie politycznej Theodora Herzla, w Bóbrce również powstała pierwsza organizacja syjonistyczna o nazwie „Achawat Syjonu”, której pierwszym prezesem był Szmuel Schleider.

W 1880 roku Bóbrka liczyła 4391 mieszkańców, w tym 1480 Żydów. Dziesięć lat później, w mieście żyło 4939 osób, z czego 2395 stanowili Żydzi. Najwięcej Żydów mieszkało w Bóbrce w 1910 roku; według ostatniego austriackiego spisu powszechnego na 5628 mieszkańców 2502 osób było wyznania mojżeszowego. Oprócz tzw. Wielkiej Synagogi, w mieście istniało 6 domów modlitwy. Działy także dwie jesziwy.

W czasie I wojny światowej miasto przechodziło z rąk do rąk. Na początku września 1914 roku armia rosyjska złupiła sklepy żydowskie. W dn. 23-28 czerwca 1915 roku doszło do bitwy pod Bóbrką, w której atakujące z dwóch stron armie austriackie zepchnęły wojska rosyjskie. W czasie wojny polsko-ukraińskiej 1918-1919 społeczność żydowska zorganizowała własną policję dla obrony kwartałów mieszkalnych. Do dużego starcia militarnego w okolicach Bóbrki doszło w czasie wojny polsko-bolszewickiej. Po ciężkich walkach w dn. 22-28 sierpnia Polacy wyparli z miasta bolszewików.

Po I wojnie światowej, na skutek epidemii i zniszczeń wojennych, zmniejszyła się populacja żydowska miasteczka. W 1921 roku w Bóbrce żyło tylko 1480 Żydów, w 1931 trochę więcej – 1833. Bezpowrotnie minęły czasy świetności sztetla Bóbrka.

Podczas okupacji sowieckiej (1939-1941) rozwiązane zostały instytucje żydowskie, zakazano działalności politycznej. Na skutek restrykcji nałożonych na prywatne przedsiębiorstwa pogorszyła się także sytuacja ekonomiczna Żydów. Po niemieckiej inwazji na na ZSRR, naziści wkroczyli do Bóbrki 1 lipca 1941 roku. Miasto administracyjnie należało do powiatu lwowskiego Dystryktu Galicja, wchodzącego od 1 sierpnia 1941 roku w skład Generalnego Gubernatorstwa. W Bóbrce znajdował się posterunek żandarmerii, policji kryminalnej oraz policji ukraińskiej. Eksterminację ludności żydowskiej w Bóbrce przeprowadziła policja bezpieczeństwa ze Lwowa przy wsparciu miejscowej żandarmerii niemieckiej i policji ukraińskiej. Po ustanowieniu niemieckiej władzy cywilnej w mieście, wszyscy Żydzi powyżej 14 roku życia zostali oznaczeni, musieli zarejestrować się oraz wykonywać roboty przymusowe.

Judenrat został powołany 10 lipca 1941 roku. Jego przewodniczącym został O. Millerem. 2 lipca 1941 roku w Bóbrce miał miejsce pogrom. Pretekstem do jego przeprowadzenia stało się odnalezienie zwłok 16 ofiar NKWD. O mord ten oskarżono Żydów, którym ukraińscy nacjonaliści zgotowali krwawą łaźnię. Zamordowano wówczas kilkudziesięciu Żydów. W końcu 1941 roku niewielka grupa żydowskich robotników została wysłana do obozu pracy we wsi Kurowice (ukr. Куровичі). W sierpniu 1942 roku do Bóbrki zostali przesiedleni Żydzi z okolicznych wsi, a także z osady Szczyrec (ukr. Щирець) – 180 osób, a także wszyscy żydowscy mieszkańcy osady Strzeliska Nowe (ukr. Нові Стрілища) – 1252 osoby. Liczba Żydów przebywających w Bóbrce wzrosła do 3200 osób. Pierwsza deportacja miała miejsce 12 sierpnia 1942 roku. "Akcję" przeprowadził oddział policji bezpieczeństwa ze Lwowa z pomocą miejscowej żandarmerii niemieckiej i policji ukraińskiej. Ok. 200 osób zamordowano na miejscu, do niemieckiego obozu zagłady w Bełżcu wysłano wówczas 1260 Żydów. Po tej „Akcji” w mieście przebywało ok. 1900 Żydów.

Getto w Bóbrce zostało utworzone 1 grudnia 1942 roku. Już 8 grudnia 1942 roku przeprowadzono w getcie kolejną „Akcję”, w czasie której schwytano kilkaset osób. Cześć z nich została deportowana do Bełżca, część zginęła na miejscu. Wśród zamordowanych byli wszyscy żydowscy lekarze. Do likwidacji getta ok. 300 osób zmarło z głodu i na skutek chorób.

Likwidacja getta nastąpiła 13 kwietnia 1943 roku. Przeprowadziły ją oddziały policji bezpieczeństwa ze Lwowa, żandarmerii niemieckiej z Bóbrki oraz miejscowej policji ukraińskiej. Koło wsi Wołowe rozstrzelano wówczas 1070 Żydów z Bóbrki. Spalono także szpital żydowski z 50 pacjentami. Niewielką grupę zdolnych do pracy Żydów wysłano do Obozu Janowskiego we Lwowie. Kilkaset osób zdołało zbiec z miejsca egzekucji, jednak prawie wszyscy zostali wyłapani i zamordowani. Po 1944 roku do Bóbrki powróciło ok. 40 Żydów.

Wojnę przetrwała tzw. Wielka Synagoga. Obiekt położony jest w centralnej części miasta, na północ od miejskiego rynku i pozostaje w ruinie. Na zachód od synagogi znajduje się chasydzki klojz. Do dzisiaj zachował się także XIX-wieczny dom modlitwy, który zlokalizowany jest na północ od rynku i na wschód od bóbreckiej synagogi. Na zachód od centrum miasta znajduje się cmentarz żydowski z XVIII wieku, na którym zachowało się ok. 20 macew.

Bibliografia

• Gelber N. M., History of Boiberke (excerpts), [w:] Le-zekher kehilat Bobrka u-benoteha (Boiberke memorial book), red. Sh. Kallay, Jerusalem 1964; http://www.jewishgen.org/yizkor/bobrka/bob007e.html#page11 [dostęp 17.04.2021].
• Krugłow A. I., Bobrka, [w:] Holokost na teritorii SSSR. Encyklopedia, red. I. A. Altman, Moskwa 2009, s. 90.
• Le-zekher kehilat Bobrka u-benoteha (Boiberke memorial book), red. Sh. Kallay, Jerusalem 1964; http://www.jewishgen.org/yizkor/bobrka/bob007e.html#page11 [dostęp 17.04.2021].